چکیده
اگر شهر را به مانند یک موجود زنده فرض کنیم، برای ادامه زندگی به سرزندگی، نشاط و تعاملات اجتماعی نیازمند است. نقش فضاهای شهری، یا به عبارتی فضاهایی که در آنها تعاملات اجتماعی شهروندان شکل میگیرند و فرهنگ جامعه در بستر آنها ارتقا می یابد، در کشور ما روز به روز در حال افول است. انسان موجودی اجتماعی، هدفمند و جویای نشاط و شادکامی می باشد و تا زمانی که به آنچه می خواهد دست نیابد احساس سعادت نمی کند. تعاملات اجتماعی و دورهم جمع شدنها حلقه مفقوده زندگی شهری است. اگر چه عدم نشاط را میتوان به دلایل شرایط سخت زندگی در کلان شهرها دانست اما فضاهای شهری به خصوص مراکز خرید نقشی اساسی در برقراری تعاملات اجتماعی مردم و ایجاد نشاط ایفا می نمایند. لذا شناخت مولفه های مختلف کالبدی و اجتماعی جهت طراحی مراکز خرید که در آنها بستر شکل گیری تعاملات اجتماعی فراهم باشد ضروری به نظر میرسد که در این پژوهش به آن پرداخته شده است.
واژگان کلیدی: خرید، فضاهای شهری، مجتمع تجارتی، تعاملات اجتماعی
۱- مقدمه
حضور مردم در فضاهای شهری و ایجاد فرصتهای ملاقات بین آنها، یکی از مهمترین عوامل سازنده کیفیت فضاهای شهری است که بر پایه نیازهای اجتماعی انسان قرار دارد. در این میان فضاهای شهری سنتی از جمله بازارها به عنوان مکان های حضور و ملاقات، همواره از بیشترین ظرفیت در پاسخگویی به این نیاز اجتماعی انسان در جوامع شهری برخوردار بوده اند.
در طی زمان، با ورود عناصر جدید به شهرها، نقش و ساختار بازار به عنوان عنصری ارزشمند در شهر دچار تغییر و تحول گردید. با کمرنگ شدن نقش فضایی بازارها در ساختار شهر، نقش اجتماعی آنها نیز به عنوان بستر حضور انسان و تعاملات اجتماعی ناچیز شد و تنها نقش اقتصادی به عنوان مهمترین کارکرد بازارها در آمد. لذا هنگامی که بازار را متناسب با ساختار شهر امروز و نیاز جامعه شهری پایه ریزی و طراحی کنیم، آنرا بستری برای بروز تعاملات اجتماعی علاوه بر نقش اقتصادی اش به شمار می آوریم. رم کولهاس در کتاب خود به نام”میوتیشن “در مورد خرید کردن و فضاهای آن می گوید: “خریدکردن آخرین باقیمانده فعالیت عمومی است و تقریباً جایگزین تمام زندگی شهری افراد می شود. مراکز تاریخی شهر، حومه ها، خیابان و اکنون ایستگاه های قطار، موزه ها، بیمارستان، مدرسه، اینترنت، ارتش و….، همگی مراکز خرید می شوند و با مکانیزم آن جلو میروند.
فضاهای خرید، دنیاهایی وسیع هستند که از دنیای خارج بریده می شوند. فضاهایی صلب و بسته که نور و تهویه به شکل کاملاً کنترل شده و بیشتر مصنوع، مهمترین مسئله آنها هستند. مراکز تجاریای که در ساختار بزرگتر شهر موقعیت و نقشی خلاق را بر عهده دارد و فضاهای شهری را نیز تعالی می بخشد و در عین حال از آخرین ایده های طراحی پروژه های تجاری، بهره برده و اهمیت خاصی در آن منطقه خواهند داشت.
مراکز خرید یا مراکز تجاری به بنا یا مجموعه ای از ابنیه اطلاق می شود که مشتمل بر واحدهای متعدد خرده فروشی همراه با گذرگاه ها و راهروهایی می باشد که علاوه بر مرتبط ساختن واحدها و فضاهای تجاری، حرکت و همچنین بازدید مشتریان را در محیط سهولت می بخشد. مراکز خرید امروزی در چندین طبقه و به صورت مجموعه های چند عملکرد تجاری، تفریحی احداث می شوند، که علاوه بر ارائه محصولات متنوع در جهت برآورده ساختن احتیاجات کاربران خود، به ارائه تسهیلات رفاهی نظیر کافی شاپ، تریا، فضاهای بازی و سرگرمی کودکان و در نهایت فضاهای تجمع و گفتگو برای مخاطبان و اجتماع عمومی می پردازد. به عبارت دیگر مراکز خرید دنیای مدرن، شریان های حیاتی یک شهر می باشند که علاوه بر فعالیت های اقتصادی، حرکتهای اجتماعی و فرهنگی را شکل داده و متأثر میکنند .
در ایران یکی از تفریحات اصلی مردم خرید کردن و چانه زدن و بعد از آن تعریف موفقیت ها در امر تخفیف گرفتن برای دوست و آشنا است. معمولا” اگر کسی چیزی خریده باشد از قیمتش می گوید این …. تومان بود اما من آنرا ….تومان خریدم. اما با توجه به گرانی نسبی که در حال حاضر بر بازار اغلب محصولات حاکم است، مردم اغلب به قول فرنگی ها به Window shopping می روند و بدشان هم نمی آید در طی این گردش چیزکی هم میل کنند. به همین دلیل مجتمع های تجاری با استقبال خوب مردم رو به رو شده اند.
اما کدامیک از این مراکز واقعا در تعریف مجتمع تجاری می گنجد؟ هدف از این تحقیق دستیابی به معیارهای موثر در حضور انسان در بازار و شکل گیری تعاملات اجتماعی است. اصول و الگوهای طراحی مربوط به مجتمع های تجاری تفریحی با هدف بازاندیشی در مورد ساختار کالبدی – اجتماعی فضایی محیط در اولویت قرار می گیرد تا شاید از این طریق بخشی از خلأ موجود پوشش داده شود. فضاهای تجاری تفریحی جزو بخش های مهم شهرها بوده و علاوه بر نقش اقتصادی، محلی برای شکل گیری تعاملات اجتماعی می باشد. (ضیاییون و بذرافکن، ۵۴:۱۳۹۱)
فضا باید به گونه ای باشد که مردم بیایند و بمانند و به برقراری ارتباط و تعاملات اجتماعی افراد نیز کمک کند. برای فراهم بودن زمینه جذب افراد به فضا و سپس نگه داشتن آنها در آن فضا باید نخست عناصر و عوامل جذب کننده موجود باشد و همچنین مردم برای ماندن در آنجا دچار مشکل نبوده و در کمال رضایت به سر برند. (فروتن و همکاران، ۷:۱۳۹۱)
۲- پیشینه تحقیق
در کشور ما نیز در سالیان گذشته مطالعات گوناگونی در خصوص رفتار مراجعه کنندگان به مراکز تجاری صورت گرفته است. درکتاب شکل گیری معماری در تجارت ایران و غرب ( فلامکی ، محمد منصور، ۷۱:۱۳۸۵ ) به این نتیجه م یرسد که کارکرد فضاهای مراکز تجاری و خرید از صرف تجاری و مرکز خرید بودن، به ایجاد فضاهایی برای اوقات فراغت و تفریح در اینگونه مراکز تغییر یافته است.
مطالعات جامعه شناسی و روانشناسی بسیاری در کشورهای توسعه یافته در خصوص رفتار مراجعه کنندگان به مراکز خرید صورت گرفته است. نتیجه این مطالعات بیانگر این موضوع است که بسیاری از مراجعه کنندگان اساساً برای خرید کردن به این گونه مراکز مراجعه نمی کنند و انگیزه ها و اهداف متفاوتی برای استفاده از چنین فضاهایی برای مراجعه کنندگان وجود دارد.
در مقاله مجتمع تجاری-تفریحی با رویکرد سرزندگی و تعاملات اجتماعی (مهدی قره جه و همکاران، ۱۳۹۵) به این نتیجه میرسد که کیفیت محیط کالبدی برای جذب افراد، وابسته به وجود فاکتورهایی است که تحقق هر یک از آنها در گرو عوامل متعددی میباشد که بخشی از این عوامل به ساختار کالبدی محیط مثل تنوع و سازگاری کاربری ها مرتبط است.
بستر کالبدی در صورت تامین این نیازها و ویژگی کیفی مورد نظر کاربران، می تواند نقش کلیدی جهت ایجاد محیطی سرزنده و جذاب ایفا نماید و با ایجاد کیفیات لازم موجبات افزایش احتمال حضور افراد در محیط فعالیت های جمعی و تعاملات اجتماعی را فراهم آورد. از سوی دیگر بعضی عوامل کالبدی فضای عمومی معماری، در میزان و نوع تعاملات اجتماعی بین فردی و افردی روی داده در فضا موثرند. بکارگیری این عوامل می توانند میزان تعاملات روی داده را افزایش دهند.
در این رابطه الزاماتی مانند وجود مبلمان جهت نشستن و استراحت، وجود عناصر مکث و توقف، خدمات و عملکردهای مجموعه در کنار دیگر عوامل بر میزان تعاملات اجتماعی تاثیر گذارند. هر چه فضاهای تجاری از کیفیت بیشتر و بالاتری برخوردار باشد، زمینه برای انجام تعاملات اجتماعی در پی انجام فعالیت های جمعی از قبیل دیدار، گپ و گفتگو، بازی، فعالیت های فرهنگی تفریحی و غیره فراهم شده و فضاهای مذکور در نتیجه فعالیتهای فوق ضمن تبدیل شدن به مکان، واجد ویژگی سر زندگی و حیات مدنی میشود.
همچنین در مقاله عوامل کیفی تاثیرگذار بر تعاملات اجتماعی در طراحی مجتمع های تجاری ( ملیحه علیان نژادی، مرتضی قربانی ۱۳۹۶) آورده شده است که افزایش تعاملات اجتماعى یکى از موارد ضرورى در طراحی فضاهای عمومی مانند مجتمع های تجاری مى باشد که امروزه کمتر به آن توجه میشود. محیط کالبدی باعث ایجاد تصورات ذهنی در مردم می شود و هرچه عوامل این تصورات قوی تر باشد نتیجه آن و اعمال حرکات و روابط برقرار کردن بین مردم بیشتر می شود.
در این راستا مجتمع های تجاری به عنوان محیطى که امکان حضور مراجعه کنندگان خریداران و شهروندان در کنار یکدیگر را فراهم مىکند میتواند زمینه ساز ایجاد تعامل بین آنها شود. عدم توجه به این نیاز افراد و عدم قابلیت محیط در تامین آن، موجب میشود تا محیط کالبدی بسیاری از مجتمع های تجاری به مجموعه ای از احجام و فضای خالی بین آنها تبدیل گردد. این مسئله می تواند باعث نارضایتی مراجعه کنندگان از محیط و متعاقب آن عدم حضور در این فضاها شود.
در مقاله ارزیابی معیارهای تعامل پذیری اجتماعی و سرزندگی در فضاهای نمایشگاهی (ندا حیدری، محمد صادق صالحی،۱۳۹۵) به این نتیجه می رسد که فضاهای عمومی می توانند به گونه ای طراحی شوند که مردم و فعالیت ها را از محیط خصوصی به محیط عمومی فرا خوانند یا برعکس به صورتی باشند که وارد شدن به آنها از نظر فیزیکی و روانی دشوار باشد.
عناصر وکالبد محیط بر انسان تاثیر دارد و فضا ( فضای شهری، فضای معماری) باید مناسب با نیازهای استفاده کنندگان طراحی شود و برای آنان جذاب، زیبا، صمیمی، به یاد ماندنی و خاطره انگیز باشد. انسان با حضور در محیط و تعامل با آن سعی در رفع نیازهای خود دارد. این نیازها از ابتدایی ترین تا جامع ترین سطح، همواره می توانند خود را در رفتارهای محیطی نشان دهند.
فضای تعریف شده و محیط ساخته شده می توانند در رفع نیازهای کاربران کمک کنند. اگر محیطی قابلیت تأمین رفتارهایی که برای آن طراحی شده است را داشته باشد و انسان نیز شایستگی استفاده از محیط را داشته باشد، رفتارهای اجتماعی در قرارگاه های تعریف شده به درستی رخ می دهند و با رفع نیازهای انسان موجب احساس رضایت از آن محیط می شود.
۳- بازار
به لحاظ واژه شناسی می تواند تاکید بیشتری بر ایرانی بودن این عنصر شهری باشد. واژه بازار، به معنی محل خرید و فروش و عرضه انواع کالاست. «بازار» در پارسی هخامنشی «واچار» و در فارسی پهلوی «وازار» نامیده می شد. واژه بازار از ایران از طریق پرتغال و در دوران قرون وسطی که ارتباط زیادی بین ایران و پرتغال وجود داشت، به اکثر زبان ها از جمله انگلیسی، آلمانی، فرانسوی، اسپانیایی، ایتالیایی، روسی راه یافته است. (صدری، ۱۳۹۲)
۴- پیشینه بازار
بر اساس اسناد و مدارک موجود، پیشینه بازارها در ایران به چند هزار سال قبل از میلاد می رسد. براساس اطلاعات موجود در منابع تاریخی، از دوره سلجوقیان به بعد شاهد شکوفایی بازار در فضاهای شهری ایران می شویم و در دوره صفویه به دلیل برقراری امنیت کامل و توسعه روابط خارجی و گسترش مبادلات تجاری، رونق بازار به اوج خود می رسد. ( امیرخانی و دیگران، ۱۳۸۸)
۵- ساختار بازار
عناصر سازنده فضا در بازارهای سنتی ایران: بازارهای ایرانی از عناصر ساختاری هویت بخشی تشکیل شده اند که هریک به عنوان عنصری معنایی با تنوع بصری به تبعیت از محیط به پایداری آن در طول قرون منجر شده است. عناصر سازنده بازارهای ایرانی را میتوان به شرح ذیل معرفی نمود:
راسته: اصلیترین عنصر بازار
رسته- دالان- سرا یا خان- خانبار: محل انبار کالا
تیم یا تیمچه- قیصریه: دکان
۶- تعریف سرزندگی
فرهنگ فارسی عمید، واژه نشاط را شادمانی کردن، سبکی و چالاکی، شادی، خوشی و خوشحالی تعریف می کند. منبع مذبور برای واژه سرزندگی نیز تعاریف نسبتاً مشابهی ارائه می نماید. با این وجود آنچه در ادبیات تخصصی طراحی شهری در این خصوص می باشد، برابر نهاده فارسی آن سرزندگی شهری liveliness و بعضاً livability مطرح گردیده است، رابرت کوان در دیکشنری شهرسازی، سرزندگی را “مناسب برای زندگی و فراهم آورنده کیفیت زندگی مطلوب” تعریف می کند. با توجه به تعاریف موجود از سرزندگی، میتوان تعریف عام سرزندگی را، قابلیت مکانی برای تأمین تنوعی از فعالیت ها و استفاده کنندگان ( با پیش زمینه های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی) با هدف تنوع تجربیات و تعاملات اجتماعی به گونه ای که امنیت، برابری و راحتی را برای همه استفاده کنندگان فراهم آورد؛ در نظر گرفت (گلکار، ۲۴).
سرزندگی از جمله عواملی است که در کالبد یک فضای شهری روح می دمد. شهرها به مثابه موجودات زندهای هستند که حیات می یابند، رشد می کنند، به بلوغ می رسند و برای ادامه حیات به سرزندگی و نشاط نیازمندند. سرزندگی فضاهای شهری مبتنی بر حضور مردم در شهر است (زمانی و دیگران، ۲:۱۳۹۲)
۷- سرزندگی و نشاط
انسان موجودی هدفمند و جویای نشاط، شادکامی، خوشبختی و سعادت می باشد و تا زمانی که به آنچه می خواهد دست نیابد احساس نشاط، خوشبختی و سعادت نمی کند. شاید به جرأت بتوان گفت همه تلاش هر انسان در جهت یافتن شادی، نشاط و خوشبختی در آینده است. در واقع می توان گفت احساس نشاط یکی از مهمترین پشتوانه های ما برای مقابله با مشکلات است.
همه مردم زمانیکه با مسایل روبرو می شوند، ناگزیرند مسئولیت های جدید بپذیرند و خود را با تغییرات سازگار کنند. این شرایط حتی شخصیت های قوی را تحت فشار قرار می دهد. توانایی در کسب نشاط به انسان استقامت می دهد تا از عهده مشکلات برآید. نشاط واقعی به این بستگی دارد که انسان نیازهای درونی و پنهانی خود را از طریقی که جامعه و هنجارهای معمول آن را قبول دارد، برآورد.
در این راستا می توان گفت احساس نشاط (مثل رضایت) به آن حالت موجود زنده گفته می شود که برنامه ریزی فرد برای رسیدن به هدف به ثمر رسیده و یا در حال رسیدن به نتیجه می باشد. به صورت دقیق تر می توان گفت: نشاط واقعی احساسی خاص است که شخص به هنگام رسیدن به آرزوهایش پیدا می کند. اما باید یادآور شد که احساس نشاط به متغیرهای متفاوت اجتماعی و فردی بستگی دارد که از یک سو این نیازها به حکومت و از سوی دیگر به جامعه و نظام ارزشی و در نهایت خود شخص برمی گردد ( هزار جریبی و آستین فشان، ۱۳۸۸).
۸- تعاملات اجتماعی
براساس هرم نیازهای انسانی مازلو احتیاجات افراد به دو گروه تقسیم می شود، دسته نخست، نیازهای مادی و جسمانی است که در صورت ارضای این دسته، طیف دیگری از نیازها مطرح میشود که به بعد روحی و روانی زندگی انسان باز می گردد. براین اساس یکی از نیازهای فطری انسانها از جمله شهروندان نیاز به برقراری تعاملات و روابط اجتماعی است. بدین ترتیب از تعاملات و روابط اجتماعی هم به عنوان یک نیاز فطری و هم وسیله ای برای ارضای نیازهای دیگر نام برده می شود. به طوری که انسان بدون برقراری روابط اجتماعی قادر به زیستن نمی باشد. ( الکساندر،ک، زبان الگو)
انسان موجودی اجتماعی است که در گروه و اجتماع زندگی می کند و تعاملات و کنش های اجتماعی لازمه زندگیاش در بین انسان های دیگر است. تعامل اجتماعی به معنای ایجاد رابطه بین دو نفر یا بیشتر است که منجر به واکنشی میان آنها شود و این نوع واکنش برای هر دو طرف شناخته شده است. بنابراین روابط بدون معنا در زمره این تعریف قرار نمی گیرند.
البته تعاریف دیگری نیز برای تعاملات اجتماعی وجود دارد به عنوان نمونه، تعامل اجتماعی و برقراری ارتباط، میتواند یک موضوع فیزیکی، یک نگاه، یک مکالمه و ارتباط بین افراد باشد که خود مستلزم تعریف رویدادها و فعالیتهای متناسب و در نتیجه نقش پذیری مردم در فضا و عضویت آنها در گروه ها و شبکه های اجتماعی است ( دانشپور، ع، چرخچیان، م)
تعامل اجتماعی ذهنیتی است که انسان ها آن را در ذهن خود دارند و آن را با اعمال حرکاتی به یکدیگر انتقال می دهند. این حرکات شامل کلمات، حالات چهره، صدا، حرکات دست و…..می باشد. اما آنچه ما در جوامع امروزی شاهد آن هستیم کاهش سطح ارتباط افراد با یکدیگر است چنانکه با افزایش اندازه، وسعت شهرها، سرعت، تراکم و غیره، مدرنیت، شهروندی و روابط اجتماعی به عنوان اصول اولیه شهری، تضعیف شد، به این ترتیب احساس جمعی اجتماع های محلی و وابستگی های احساسی به یک مکان در حال ناپدید شدن است که به معظل بزرگی تبدیل شده است.
انسان موجودی اجتماعی می باشد و کمرنگ شدن تعاملات اجتماعی آن با دیگران باعث تحت تاثیر قرارگرفتن بخش های مختلف زندگی آن می شود از این رو شناخت انسان از نحوه ارتباطش با سایرین و چگونگی آن در برقراری تعامل و ارتباطش با دیگران بسیار موثر می باشد بنابراین با شناخت انسان ها که یک موجود اجتماعی بوده و تعاملات اجتماعی برقرار می کنند شناخت کنش های رفتاری و واکنش های اجتماعی و فعالیت ها برای تعامل های اجتماعی و روابط معنادار، اهمیت پیدا می کند. افراد مختلف به سطوح مختلفی از تعامل اجتماعی با دیگران تمایل دارند.
تعریف سطح مطلوب تعامل، به طور ذهنی از گفته های مردم و به طور عینی از موضع گیری هنجاری نسبت به زندگی خوب به دست می آید. هر دو از تعریفی دارای ارزش بالا برخوردارند و دارای جهت گیری اجتماعی و سیاسی هستند. (لینچ، ک، سیمای شهر)
مشاهدات نشان می دهد تعامل اجتماعی در بین نسل های گوناگون اتفاق می افتد. فضاهای شهری و عمومی به مردم اجازه می دهند که با هم و با نسل های مختلف رو به رو شوند و با هم در یک مکان حضور داشته باشند. به همین دلیل جهت رسیدن به روابط اجتماعی منسجم و پایدار و حضور در کنار هم و در فضاهای عمومی نیازمند شناخت چگونگی الگوهای مختلف اجتماعی شدن می باشیم.
در زیر، چندین عنصر تأثیرگذار بر تعاملات اجتماعی که طیف وسیعی از مؤلفه های ادراکی و مفهومی تا مؤلفه های کالبدی و عینی را در بر می گیرد را معرفی کرده ایم. ازدحام و تراکم، هنجارها و روابط اجتماعی، باورها و اخلاق، طبقه بندی های اجتماعی، کاربری ها و فعالیت ها، اجتماع پذیری، خلوت و قرارگاه فیزیکی، دسترسی و به هم پیوستگی.
۹- عوامل موثر بر ایجاد نشاط و سرزندگی شهری
هر چقدر افراد یک جامعه در رسیدن به اهداف مورد انتظار خود موفق باشند، رضایت ذهنی آنان بالا رفته و این امر سبب افزایش نشاط خواهد شد و همچنین بر اساس تئوری قضاوت اجتماعی، نوع قضاوت در مورد افراد به ویژه از سوی اعضای خانواده، دوستان و نزدیکان و همکاران تأثیر به سزایی در احساس نشاط افراد خواهد داشت و در صورت عدم تأیید و مقبولیت افراد در جامعه، امکان احساس بیگانگی و انزوا در بین افراد جامعه افزایش خواهد یافت.
از سوی دیگر بر اساس نظریه مازلو توجه به ارضای نیازهای اولیه و ثانویه افراد از ضرورت های هر جامعه ای است و مادامی که نیازهای تک تک افراد برآورده نشود، نمی توان شاهد جامعه ای با نشاط، پویا و خلاق بود. همچنین از مؤلفه های مهم دیگر احساس عدالت است. همانطوری که می دانیم برای داشتن انسان به عنوان موجودی عقلایی و عاطفی «برابری» یک جامعه خلاق و پر تحرک، نیازمند افراد باانگیزه هستیم.
بر اساس تئوری، انسان در مقابل محرک های بیرونی و درونی رفتارهای خاص از خود بروز می دهد و زمانی که احساس برابری در مقابل پاداش ما، امکانات، تسهیلات و… داشته باشد انگیزه بیشتری برای ادامه فعالیت داشته و پاسخ مثبت و فعالانه نسبت به محرک های بیرونی می دهد و به تبع آن احساس نشاط اجتماعی و رضایت درونی در فرد ایجاد می شود (هزار جریبی و آستین فشان، ۱۴۵:۱۳۸۸)
۱۰- سرزندگی شهری
سقراط در قرن پنجم پیش از میلاد گفته است:” هدف اصلی از ایجاد شهر تامین نشاط و خوشبختی شهروندان است”
این گفته سقراط رابطه دیرین و مستحکم میان دو مفهوم شهر و نشاط و سرزندگی را به خوبی نشان میدهد. بر مبنای چنین دیدگاهی اساساً شهر به مثابه دستگاه، وسیله یا مرکبی برای نیل به شادی، نشاط و سرزندگی تلقی می گردد.
امروزه به دلایل گوناگون تامین نشاط، شادی و سرزندگی شهری به یکی از دغدغه های اصلی نظام های مدیریت شهری به وِیژه در کشورهای توسعه یافته تبدیل شده است. تأمین سرزندگی شهری به مثابه آرمانی مشروع در صدر بسیاری از اسناد رسمی شهرسازی به چشم می خورد که خود برخاسته از اهمیت سرزندگی شهر توأماً به مثابه یک هدف و وسیله است.
به عبارت دیگر، در کنار اهمیت سرزندگی به مثابه غایت و هدف، امروزه در شرایط رقابت جهانی شهرها برای کسب سهم بیشتر از سرمایه ها، استعدادها و توجه جامعه بین المللی، سرزندگی شهری ابزار مؤثری برای ارتقای توان رقابتی شهرها در تحقق چشم انداز مطلوب آنها تلقی می شود.
اندیشیدن در باب سرزندگی شهرها لاجرم پرسش ها و دغدغه های متعددی را به ذهن متبادر می کند از جمله اینکه آیا ویژگی های مثبت و کیفیت های برتر فضایی–کالبدی یک شهر جبراً به ایجاد نشاط و سرزندگی منجر می شود؟ و اساساً چه نسبتی میان کیفیت طراحی شهری یک شهر و نیل به سرزندگی شهری وجود دارد؟
شهر فرصت های گوناگونی را می تواند برای تجربه شادی و نشاط در اختیار شهروندانش قرار دهد. تجربه نشاط در یک شهربازی، در یک استادیوم ورزشی، در یک تئاتر کمدی، در یک کنسرت موسیقی و یا در یک جشنواره خیابانی و مراسم آتش بازی طیفی از تجارب نشاط انگیز و در عین حال متفاوتی را نمایندگی می کند. می توان پرسید که آیا اساساً ممکن و در صورت امکان مفید است که نوع خاصی از نشاط و سرزندگی را در کلیت شهر تسری داد؟ به بیان دیگر آیا می توان مثلا نشاط و سرزندگی یک شهربازی را عینا در تمامیت یک شهر گسترش داد، بیآنکه مفهوم شهر دچار فروپاشی گردد؟
این گونه به نظر می رسد که می توان از طیفی از تجارب متنوع نشاط و شادی شهری سخن گفت که در قطبی از آن شادی سطحی و گذرا و در قطبی دیگر شادی عمیق و ماندگار قرار دارد. به بیان دیگر، می توان در مقابل نشاط زودگذر از سرزندگی پایدار شهری سخن گفت (گلکار، ۲۴_۲۵ : ۱۳۸۵)
شهرهای جدید با مشکلات متفاوتی مواجه می باشند. از طرفی فضاهای عمومی شهری در آنها بدون هیچگونه بار فرهنگی و اجتماعی به حیات خود ادامه می دهند و این امر باعث تشدد بحران هویت و عدم سرزندگی در آنها شده است. ( گلکار، ۱۳۸۶)
اگر شهر را به مانند یک موجود زنده فرض کنیم، برای ادامه زندگی به سرزندگی و نشاط نیازمند است. نقش فضای شهری، یا به عبارتی فضایی که در آن تعاملات اجتماعی شهروندان شکل می گیرد و فرهنگ جامعه در بستر آن ارتقا می یابد، در کشور ما روز به روز در حال افول است.
شرایط حاکم بر شهرهای امروزی شیوه زندگی جدیدی را القا می کند که در آن پیاده روی به منظور انجام اهداف مختلف نادیده گرفته می شود؛ به عنوان نمونه خرید کردن و حتی تماشای مغازه ها در یک فضای پیاده یکی از فعالیت های جذاب و پرطرفدار شهری به شمار می آید به گونه ای که یکی از انواع فضاهای پویا و سرزنده در جهان، مرکز خرید پیاده است که متأسفانه جایگاه چنین فضاهایی در شهرهای ما به درستی تعریف نشده؛ همچنین سلطه بی قید و شرط خودروهای شخصی بر شهر و به تبع آن تداخل حرکت سواره و پیاده از سرزندگی میکاهد؛ به علاوه نقش پیادهروی به عنوان یکی از ارکان مهم سلامت روحی و جسمی شهروندان، بسیار کمرنگ شده است. از سوی دیگر در کشور ما فستیوال، کارناوال و آن چه به مفهوم جشن های خیابانی در جهان مطرح است، آنچنان جایگاهی ندارد و جشن های باستانی به جای مانده مانند چهارشنبه سوری، حرمت و کیفیت پیشین خود را از دست داده اند. واضح است که لازمه سرزندگی فضاهای شهری حضور مردم در شهر است؛ اما امروزه به دلایل گوناگون به خیابان به عنوان یک فضا برای گذران اوقات فراغت توجه نمی شود و صرف مدت زمان زیاد در خیابان، مذموم تلقی می گردد به گونه ای که جوانان از این کار منع می شوند؛ این در حالی است که اگر محیط شهری فضایی امن و مطلوب را فراهم سازد و فعالیت ها و تفریحات سالم به گونه ای سازمان یافته و مطابق با ارزش های جامعه میسر گردد، حضور فعال مردم و به تبع آن سرزندگی و زیست پذیری افزایش می یابد. با شناسایی و تقویت عوامل مؤثر بر سرزندگی فضاهای شهر و ایجاد فضاهای سرزنده می توان شهر را احیا و باز سرزنده نمود (خستو و رضوانی، ۶۴:۱۳۸۹)
نشاط و سرزندگی یکی از مؤلفه های اصلی یک مکان وجد کیفیت طراحی شهری می باشد. محیط های شهری سرزنده، زمینه ساز تعاملات اجتماعی بین افراد متفاوت و خلق و افزایش سرمایه اجتماعی میگردند. علاوه بر این؛ باتوجه به تحقیقات صورت گرفته در امریکا و اروپا، سرزندگی یک شهر یا منطقه شهری در توسعه اقتصاد خلاق آن نیز مؤثر می باشد.
با این وجود، تاکنون به ویژگی سرزندگی محیط های شهری در مطالعات، تحقیقات و پروژه های طراحی شهری در ایران و تهران توجه جدی نشده است و بیشتر عرصه های عمومی که امروزه در سطح شهرها دیده می شوند، محیط های کسل کننده و غیرجذابی می باشند که هیچ انگیزهای را در افراد برای رفتن و ماندن در آنجا بر نمیان گیزند.
علاوه بر این در میان متخصصان شهری نیز تعریف مشترکی از ویژگی سرزندگی محیط های شهری و معیارها و عوامل ایجاد کننده آن وجود ندارد.
۱۱- سرزندگی در مجتمع های تجاری
سخن از سرزندگی سخن گفتن از ارتقاء کیفیت محیط است و بدون تردید با ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و کالبدی یک محیط مرتبط است. نحوه پرداختن به مفهوم سر زندگی در مراکز تجاری با توجه به (مدل کانتر ۱۹۷۷و پانتر ۱۹۹۱) در سه دسته کلی خلاصه می شود:
- بررسی ویژگی های کالبدی و معماری در مراکز تجاری
- بررسی فعالیت های مرتبط با این فضا در مراکز تجاری
- تحلیل سطوح معنا و نمادین در فضاها در مراکز تجاری
که با توجه به تعریف سرزندگی، فضایی سر زنده است که، فضا باید به گونه ای باشد که مردم بیایند و بمانند و به برقراری ارتباط و تعاملات اجتماعی افراد نیز کمک کند. برای فراهم بودن زمینه جذب افراد به فضا و سپس نگه داشتن آنها در فضا باید نخست عناصر و عوامل جذب کننده موجود باشد و همچنین مردم برای ماندن در فضا دچار مشکل نبوده و درکمال رضایت به سر برند. ( فروتن و همکاران ، ۷:۱۳۹۲)
۱۲- تعریف خرید
خرید کردن در دنیای مدرن و کهن تفاوت های مهمی دارند. این تفاوت ها را می توان در محلهای خرید مشاهده کرد. در دنیای جدید فروشگاه های بزرگ ( مجتمع های تجاری ) خرید کردن مدرن را نشان می دهند. فروشگاه های بزرگ در قرن۱۸ تاسیس شدهاند. اما تحولات زیادی بعد از آن در آنها رخ داده است. تاسیس این مجتمع ها را در تغییر تعریف خرید کردن نیز می توان مشاهده کرد. اینک تعریف خرید کردن این است که: « دیدار از یک فروشگاه برای خرید کالا یا کالاهایی یا دیدن یا پرسیدن و آزمایش محتوی آنها » در حالی که در خرید کردن سنتی تعریف خرید به این معنی بود: “دیدار از فروشگاه برای خرید.”
روشن است که از این تعریف آزادی در خرید بیرون نمی آید. در حالیکه بر اساس تعریف اول یکی از حقوق مصرف کننده جدید ورود آزادانه به فروشگاه بدون الزام به خرید است.( طرح جامع ، مهندسین مشاور فرافزا)
خرید، فعالیتی است که نموده ایی از شرایط و ساختار اقتصادی، اجتماعی و به ویژه فرهنگی یک محیط را آشکار می سازد؛ هرچندکه در ابتدا فضاهای خرید، تنها به منظور پاسخگویی به نیازهای اقتصادی راقبان به صورت پلان های خطی و قرارگیری اجزای فردی یعنی مغازه ها در اطراف مسیرهای خطی یا منحنی مراجعان طراحی می شد، اما این ایده که مراکزخرید باید دربرگیرنده کاربری هایی باشند تا برای دیگر نیازهای مراجعین نیز پاسخی مناسب یابد، به مرور بعنوان اندیشه غالب در معماری مراکز تجاری تبدیل گردید.
۱۳- مراکز خرید
بازار و یا مراکز خرید، به مفهوم کلی کلمه، به معنای محل سرپوشیده و یا غیر سرپوشیدهای است که تجمع تعدادی فروشگاه از یک صنف از اصناف مختلف را در بر گرفته و به عنوان کانون داد و ستد، فعالیت می کند. از نظر علم اقتصاد، بازار عبارت است از محل معین و یا افرادی که برای خرید و فروش جنس معین با یکدیگر تماس پیدا کرده و در نتیجه مبادلات آنها در زمان واحد و به قیمت معین انجام می گیرد.
در برخی موارد مرکز خرید شامل یک بازار محصور و باغ راه است. مرکز خرید به طور عام به یک گروه از مغازه ها اطلاق میشود و لیکن معنای دقیق آن عبارت است از: گروهی از واحدها و مؤسسات تجاری که برنامه ریزی، طراحی، مالکیت، بازاریابی و مدیریت آنها بصورت واحد و یکپارچه صورت می گیرد.
انواع مختلف مراکز خرید، ماهیت و مفهوم مشابهی دارند، اما در برخی ویژگی ها مانند اندازه، مقیاس و گستره کالا و خدمات قابل عرضه، کاملا متفاوت اند. هدف عمده طرح ریزی و احداث این مراکز، خلق یک مکان مناسب و جذاب با ارائه حداکثر اقلام مورد نیاز مشتریان و حداکثر میزان فروش برای مستاجران واحدهای تجاری است. مراکز خرید و مؤسسات خرده فروشی را بر اساس مسافتی که مشتریان آنها طی می کنند، طبقه بندی می کنند. ( پروند، پایان نامه کارشناسی ارشد : ۱۲)
۱۴- انواع مراکز خرید
رشد و توسعه خرید و فروش سبب پیدایش نظم و ترتیب حرف های وگرد آمدن در اماکن و بازارهای خاص خود گردید . شهرها که هانس بوبک آن را تشریح نموده است، بر محیط روستایی تسلط پیدا کرده اند . با « سرمایه داری غیر فعال » در چهارچوب توجه به موقعیت جغرافیایی، پتانسیل تولیدی هر شهر، کیفیت وسعت بازارهای شهری به بازار های مختلفی بر می خوریم که هر یک دارای قلمرو و عملکردی متفاوت از دیگری است. مرکز خرید به مجموعه ای از مغازه های خرده فروشی با پارکینگ عمومی اطلاق می شود که در آن یک یا چند فروشگاه بزرگ، مغازه هایی با تخفیف ویژه و فروشگاه های مواد غذایی وجود دارد.
در برخی موارد مرکز خرید شامل یک بازار محصور و باغ راه است. مرکز خرید به طور عام به یک گروه از مغازه ها اطلاق می شود و لیکن معنای دقیق آن عبارت است از: گروهی از واحدها و مؤسسات تجاری که برنامه ریزی، طراحی، مالکیت، بازاریابی و مدیریت آنها بصورت واحد و یکپارچه صورت می گیرد.
انواع مختلف مراکز خرید، ماهیت و مفهوم مشابهی دارند، اما در برخی ویژگی ها مانند اندازه، مقیاس و گستره کالا و خدمات قابل عرضه، کاملا متفاوت اند. هدف عمده طرح ریزی و احداث این مراکز، خلق یک مکان مناسب و جذاب با ارائه حداکثر اقلام مورد نیاز مشتریان و حداکثر میزان فروش برای مستاجران واحدهای تجاری است .
مراکز خرید و مؤسسات خرده فروشی را بر اساس مسافتی که مشتریان آنها طی می کنند، طبقه بندی می کنند (پروند، پایان نامه کارشناسی ارشد : ۱۲)
۱۵-مراکز خرید فرامنطقه ای
مراکز خرید فرامنطقه ای از نظر ترکیب اقلام عرضه شونده در آنها، به مراکز خرید منطقه ای بسیار شباهت دارند . با این وجود، تنوع کالاهای آنها بیشتر است. به علاوه، انواع سرگرمی های جالب در این مراکز به چشم میخورد.
۱۶- مراکز خرید منطقه ای
بعد از مرکز اصلی شهر، بزرگترین نوع مراکز خرده فروشی و خدمات جزئی در مناطق خاصی از شهر پدید می آید. مراکز تجاری خدماتی منطقه ای، خاص شهرهای بزرگ هستند و هسته ها یا مراکز درجه یک هم طراز مرکز شهر به شمار می روند .
در اغلب شهرها، مراکز خرید منطقه ای در امتداد خیابان ها و مراکز تقاطع ها و میدان های اصلی یک بخش از شهر تشکیل می شوند. در شهرهای بزرگ که از شبکه حمل و نقل، مترو و اتوبوس برقی بهره می گیرند، مراکز منطقه ای پیرامون ایستگاه ها و پایانه ها و جاهایی که به سیستم های حمل و نقل دسترسی دارند و به بزرگ راه ها مرتبط می شوند، پدید می آیند .
مراکز خرید مهم، تفرجگاه های منطقه ای و بازار های بزرگ در فضای وسیعی توسط سرمایه داران بزرگ احداث می گردند و طیف گسترده ای از خدمات را ارائه می دهند. خدماتی از قبیل: فروشگاه های بزرگ، کالاهای تخصصی، مزون های مد، لوازم رفاهی خانگی، انبار های بزرگ، کارگاه های کوچک و متوسط و غیره.
۱۷- مراکز خرید ناحیه ای
معمولا در تعریف مراکز تجاری_خدماتی ناحیه ای، گفته می شود که این مراکز کالاها و خدمات ماهیانه ساکنین را تامین می کنند، در حالی که مراکز محل های پاسخگوی خدمات روزانه هستند و مراکز منطقه ای، خدمات سالانه را عرضه می کنند. البته این تعریف نسبی است و نمی تواند معنایی مطلق داشته باشد.
بهترین تعریف برای مراکز تجاری–خدماتی ناحیه ای، تنوع و گوناگونی عرضه کالا و خدمات و جنبه نسبتا تخصصی برخی فعالیت ها در آنهاست که به جمعیت بیشتر برای پذیرش سفارش و مشتری نیاز دارند. خصوصیت دیگر مراکز خرید ناحیهای، دسترسی آسان به تسهیلات ارتباطی برای جمعیت محلی است، بطوری که حتی با دوچرخه یا پیاده نیز می توان به آنها دسترسی یافت .
در گذشته، در شهرهای بزرگ افزون بر بازار اصلی شهر، یکی از چند بازار ناحیه ای نیز وجود داشت. که برخی از نیازهای بخشی از ساکنان شهر به کالاهای روزانه و هفتگی و گاه ماهانه را تامین می کرد .
مجتمع های تجاری ناحیه ای معمولا یک یا چند مالک اصلی دارند. خرده فروشی و حراج تولیدات داخلی، فروشگاه بزرگ تولیدات الکتریکی، سوپرمارکت، مبلمان منزل، لوازم ورزشی و غیره در چنین مراکزی ارائه می شوند.
اصولا کالاها و خدماتی که در مراکز مذکور یافت می شوند نسبت به مراکز تجاری محل های، با تنوع و مقیاس بالاتری عرضه می کردند. در حالت خاص، مراکز خرید ناحیه ای محل معرفی و اتنقال مد، ارایه سرگرمی های جدید، رستوران غذاهای خاص و غیره می باشند.
۱۸- مراکز خرید محلی
این مراکز، مراکز خرده فروشی و خدمات جزئی، مغازه ها و فروشگاه های کوچک تجاری هستتند که اغلب در قسمت های قدیمی شهرها و تقاطع خیابان های اصلی و محلی، به صورت نواری در طول خیابان ها مستقر می شوند. در بافت های قدیمی، این مراکز همراه با سایر عملکردها، در گذر اصلی محله یا محل تلاقی گذرها به وجود می آمدند.
معمولا در مرکز هر محله، یک بازار کوجک متشکل از چند فروشگاه مانند خوار و بار فروشی، قصابی، میوه فروشی، نانوایی و غیره وجود دارد که نیازهای روزانه و هفتگی مردم محل را تامین می کند و در محلات قدیمی تر گاه می توان آنها را به صورت مجموعه ای در زیر یک سقف مشاهده نمود. وسعت این مجموعه و تعداد فروشگاه های آن بستگی به وسعت و جمعیت محله دارد.
مراکز تجاری محل های معمولا دارای مغازه های خوار و بار فروشی و یکسری فروشگاه کوچک و متوسط خرده فروشی هستند که مسیرهایی برای عبور پیاده ها جهت دسترسی مناسب به خدمات فوق طراحی می گردد.
داروخانه، بانک، رستوران، آرایشگاه، خشک شویی و خدمات از این قبیل ممکن است در مراکز تجاری محل های یافت شوند.
در توصیف کلی ویژگی های مراکز خرید محل های چنین آمده است: یک مرکز خرید محل های معمولا از یک داروخانه، یک خشک شویی و تعدادی مغازه های کوچک تشکیل شده است.
۱۹- مرکز خرید اجتماعی
رفتار اجتماعی مردم معاصر و جوامع مختلف می تواند سر منشاء چگونگی شکل گرفتن و تعریف مرکز خریدی مدرن را ارائه دهد. انسان امروزی انسانی با دغدغه های ذهنی فراوان و دچار انباشتگی اطلاعات غیر ضروری است.
این فرد هر روز و در هر ساعت و هر ثانیه در مسیر بمباران اطلاعات کاربردی و غیر کاربردی است که از محیط پیرامون خود دریافت می کند. برای مصرف کننده امروزی مرکز خرید تعریف بسیار گسترده تری نسبت به برآورده ساختن نیاز خرید محصول و یا سرویس را پیدا کرده است. انسان معاصر در مرکز خرید تجربه شگفت انگیزی از یک روز خوب را می طلبد. در راستای برآورده ساختن این خواسته، نسل جدید مراکز خرید خدمات متنوع و گوناگونی را در راستای خوشنودی جامعه و فراهم کردن سبدی از امکانات و فرصت ها برنامه ریزی می کند.
مراکز خرید مدرن در سطوح مختلف با طبقات مختلف جامعه در تعامل هستند و به طور مشخص برای طبقات سنی متفاوت و برای نیازهای تخصصی بانوان و آقایان امکاناتی متنوع را فراهم می کنند تا اقامت هرچه مطلوب تری در فضای مرکز خرید امکان پذیر باشد.
در این حوزه محدوده سرویس های یک مرکز خرید از بخش بندی بازار در حوزه های خرید اقتصادی تا بازار کالاهای لوکس گسترش می یابد و فضاهای ارتباطی همچون لابی ها و تراس ها و فضاهای کاربردی مانند پارک های بازی طراحی شده برای محیط های درونی مانند بازیهای رایانه ای و محیط های بیرونی همچون بازی های حرکتی و انواع رستوران ها و فودکورت ها و فضاهایی جهت توقف و استراحت، همه و همه پیرامون تعریف اولیه مرکز خرید شکل می گیرند. نکته کلیدی در پویایی و فعالسازی یک مرکزخرید مدرن، گسترش استراتژی های دقیق جهت جذب و افزایش کمی و کیفی مخاطب و تداوم ارتباط با مخاطب است. ( فلامکی ، محمد منصور، ۷۱:۱۳۸۵)
۲۰-مرکز خرید نمونه ای از یک مکان تجاری اجتماعی
بازار رابطه خیلی تنگاتنگی با نهادهای دیگر جامعه مثل مذهب، سیاست و با قشرهای مختلف جامعه دارد. بازار محلی است که اخلاق را باز تولید کرده و از آن دفاع میکند، اما مرکز خرید با آزادی نسبی که دارد اخلاق را زیر سوال می برد یا به چالش میکشد. بازار و مرکز خرید با هم از نظر اقتصادی رابطه بسیار تنگاتنگی دارند و خیلی از کسانی که در مرکز خرید سرمایه گذاری می کنند، از بازار می آیند و خیلی از اجناسی که در مرکز خرید هست، از بازار به مرکز خرید می رسد. ( فلامکی ، محمد منصور، ۷۱:۱۳۸۵)
۲۱- مراکز خرید عنصر اجتماعی تشکیل دهنده فضای شهری
یکی از عناصر تشکیل دهنده بدنه های شهری، مراکز خرید و فروشگاه ها هستند. بدنه خیابان ها در طراحی شهری از زمره جزئیات و نشان های شهری به شمار می روند. مراجعان به مراکز خرید و فروشگاه ها خریداران پیاده اند، بنابراین طراحی این اماکن میبایست در مقیاس خریدار پیاده بررسی شود.توجه به این امر علاوه بر زیباسازی خیابان های شهر، نمادی است از این میزان ارزش گذاری و احترام به شهروندان و متقابلا به ارتقای سطح آگاهی و حساسیت شهروندان نسبت به کیفیت محیط شهری کمک می کند.
ویترین مغازه ها در افق دید عابران پیاده قرار دارند و ما اغلب به دلیل داشتن دو پای ثابت روی زمین و چشمانی در ارتفاعی ثابت از سطح افق، محیط پیرامون را از طریق حرکت به طرفین استفاده از پارالاکس افقی درک می کنیم و کمتر به بالا و پایین افق دید پارالاکس عمودی توجه داریم. هنگام عبور از مسیرهای پیاده بیشترین توجه عابران به عناصری است که مستقیما در معرض دیدشان قرار دارند. یکی از مشکلات عمده شهرهای ما از آنجا ناشی می شود که از پیاده ها غافل مانده اند.
غفلت از این مساله و بی توجهی به طراحی بدنه فروشگاه ها و ورودی و ویترین آنها اغلب نمای زشتی در شهر و پیاده روهای آن می سازد. عدم تناسب ابعاد پیاده رو هم به آزار دهنده بودن وضعیت دامن می زند و مسیرهای پیاده با عرض نامناسب به فضای ناراحتی تبدیل می شوند که عابران ناگزیر با سرعت از آن می گذرند، بی آنکه امکانی برای مکث و توقف، خرید یا حتی تماشای ویترین ها بیابند.
قدم زدن در پیاده رو برای خرید یا تماشای ویترین فروشگاه ها از تفریحات ساده و ابتدایی مردم به شمار می رود. بهره گیری از ایده های ناب طراحان داخلی در جهت رسیدن به فضاهای خرید، باعث تولید نماهایی جذاب برای مغازه ها شده، امکان خرید مفرحی را در زندگی شهروندان ایجاد کرده و خرید از فروشگاه ها را برایشان با لذت توام می سازد و آنها را به پشت ویترین و داخل فروشگاه می کشاند. چیدمان طراحی شده اجناس، ارائه خدمات فروشنده به مشتری را هم آسان می سازد. (بحرینی ، سید حسین، ۱۳۷۵)
۲۲- نقش مراکز خرید در شهر
سرزندگی و پویایی فضای شهری و در مقابل، ملال انگیزی آن بازتاب نوع فعالیت ها و رویدادهایی است که در فضا صورت می پذیرد. بنابراین برای شناسایی سرزندگی ابتدا باید به بررسی فعالیت ها بپردازیم. می توان با یک نگاه اجمالی فعالیت های قابل پیش بینی در یک مجموعه تجاری را شامل خرید، تفریح و سرگرمی، پیاده روی و پرسه زنی و تعاملات اجتماعی قلمداد کرد که هریک شامل عرصه ای گسترده خواهند بود. به عنوان مثال تعاملات اجتماعی بسیار گسترده تر از عنوان خویش ارزیابی می شود چنانکه می توان بسیاری از فعالیت ها مانند قرارهای اجتماعی و انواع مشارکت های شهروندی را در این عنوان جای داد و تفسیر نمود.
۲۳- عوامل موثر بر اجتماع پذیری فضاهای تجاری تفریحی
- تامین ایمنی و سهولت دسترسی برای تمام افراد جامعه
- ایمنی و آسودگی برای همگان (کودکان، خردسالان، سالمندان و معمولان)
- تفکیک سواره از پیاده
- استفاده مرتب و دایمی ساکنان از فضاهای تفریحی – تجاری
- توجه به زیبایی شناسی
- ایجاد زمینه برای سرزندگی اجتماعی
- ایجاد فضایی چند منظوره برای تامین اوقات فراغت و فعالیتهای متفاوت
- امکان دسترسی مستقیم ساکنان اطراف و تامین تسهیلات روزانه ساکنین محله های پیرامون
- ایجاد فضای گفتگو و ملاقات
- استقرار در مرکز اجتماعی محله و در مسیر سایر محلات
- ارتباط با استخوان بندی شهر و ایجاد حس تعلق به مکان
- توجه به ایجاد گروههای اجتماعی
- ایجاد حیات شهری و مدنی از طریق طراحی فضا از قبیل دیوارها، بدنه ها، گشودگی ها، روزنه ها، درها، ورودی ها، ایوان ، فروشگاه ها و…
- ایجاد مقیاس مناسب در ابعاد و اجزا و عناصر افقی و عمودی
- ایجاد معماری هماهنگ بر یایه خلق فضایی که تشخیص و تعاملات اجتماعی را سبب شود
- هدایت جمعیت و فعالیت در ابعاد و عرصه های گوناگون
- تعریف و تشخیص فضا از طریق نشانه گذاری و نماسازی
- تمایز و مشخص نمودن فضاها از تغییرات در حجم، سطح و کف
- ایجاد فضاهایی جهت دور هم آمدن جمعیت در حال فراغت
- زمینه سازی برای ایجاد حس مالکیت بر مکان
- ایجاد فضاهایی که در آن احساس زیستن ایجاد شود
- استفاده از آب وگیاه برای فضاهای مکث و استراحت یا فضاهای عبوری و حرکتی
- استفاده از پستی و بلندی برای عرصه های مورد نیاز نمایش مجوعه
- تقویت ارتباطات دیداری، شنیداری و گفتاری
- ایجاد چشمانداز در نقاط مکث و استراحت
- ایجاد فضایی برای ارتباطات فردی، شخصی و قراردادهای اجتماعی
عوامل موثر بر برقراری ارتباطات اجتماعی
- امکان قدم زدن
- امکان پرسه زدن
- ایجاد و طراحی فضای تعریف شده و کف سازی و نورپردازی مناسب
- پوشش مناسب کف
- امکان نشستن و گفت و شنود
- وجود فرصت های مناسب برای نشستن
- وجود نیمکت ها و صندلی های متفاوت و راحت
- چیدمان نیمکت ها در فضاهای متفاوت و متنوع
- تاکید به امکان ایجاد چند فعالیت در یک فضا
- گسترش تنوع فعالیت ها در فضا و امکان گزینش آنها
- ایجاد فضاهای تجمع در کنار فعالیت
عوامل موثر بر سرزندگی
- امکان همجواری فعالیت های در آن واحد
- کاهش فاصله میان فعالیت های افراد مختلف (کودکان، نوجوانان و بزرگسالان)
- امکان فعالیت گروه های جنسی مختلف
- عوامل جذب برای گروههای جنسی مختلف
- ایجاد فضا برای حضور سالمندان
- طراحی ورودی های دعوت کننده
- ایجاد ورودی های متعدد
- پیشبینی عواملی که نظر عابران را جذب کند
- ایجاد حریم از طریق گیاهان، کف سازی و مبلمان
- تسهیلات تفریحی و رفاهی
- وجود عوامل ترغیب کننده به توقف در فضا
- تمایل به حضور در فضا
- حس مثبت فضا
- جذابیت فضایی
- ایجاد پاتوق
- حضور آب و صدای آرامبخش آن
- حضور گیاهان و گل ها
- بهره گیری از سایه و آفتاب در طول روز
نتیجه گیری
افزایش تعاملات اجتماعى، یکى از موارد ضرورى در طراحی فضاهای عمومی مانند مجتمع های تجاری مى باشد. که امروزه کمتر به آن توجه می شود. محیط کالبدی باعث ایجاد تصورات ذهنی در مردم می شود و هرچه عوامل این تصورات قوی تر باشد نتیجه آن و اعمال حرکات و ارتباط بین مردم بیشتر می شود. در این راستا، مجتمع هاى تجاری به عنوان محیطى که امکان حضور مراجعه کنندگان، خریداران و شهروندان در کنار یکدیگر را فراهم مى کند، مى تواند زمینه ساز ایجاد تعامل بین آنها شود. عدم توجه به این نیاز افراد و عدم قابلیت محیط در تامین آن، موجب مى شود تا محیط کالبدى بسیارى از مجتمع هاى تجاری به مجموعه اى از احجام و فضاى خالى بین آنها تبدیل گردد. این مسئله مى تواند باعث نارضایتى مراجعه کنندگان از محیط و متعاقب آن عدم حضور در این فضاها شود. در این تحقیق سعی شد که با بهره گیری از فضاهایی متناسب با نیاز اجتماعی مردم، تعاملات اجتماعی را گسترش داد و فضای خرید را برای مراجعه کنندگان به فضایی شاد و توام با تعامل و روابط اجتماعی تبدیل کرد که منجر به ارتقای کیفیت زندگی افراد می شود.
منابع
- آستین فشان، پروانه، هزار جریبی، جعفر، بررسی عوامل موثر بر نشاط اجتماعی، ۱۳۸۸، مجله پژوهشی جامعه شناسی کاربردی، شماره ۱، دوره ۲۰
- امیر خانی، آرین، بقایی، پرهام، بمانیان، محمد رضا، بررسی دگرگونی تناسبات حاکم بر تیمچه های ایران در دوران قاجار، ۱۳۸۸ نشریه هنرهای زیبا، شماره ۳۷
- بحرینی، سید حسین ۱۳۷۵ تحلیل فضاهای شهری. چاپ سوم، انتشارات دانشگاه تهران
- پروند، شادان: جست و جوی قواعد برای ساماندهی محورهای تجاری مراکز شهری در انطباق با حرکت پیاده. پایان نامه کارشناسی ارشد، زیر نظر سید محسن حبیبی، گروه شهرسازی، دانشکده هنرهای زیبا
- حیدری، ندا؛ صالحی، محمد صادق، ۱۳۹۵ معیارهای تعامل پذیری اجتماعی و سرزندگی در فضاهای نمایشگاهی، فصلنامه مدیریت شهری، شماره ۴۷
- خستو، مریم، رضوانی، نوید، عوامل موثر بر سرزندگی فضاهای شهری، ۱۳۸۹، نشریه هویت شهر، شماره ۶، سال چهارم
- زمانی، بهادر، علی آبادی، مرتضی، پیش بین، افشین، ارزیابی کیفیت سرزندگی و پویایی در فضاهای شهری با تاکید بر مراکز تجاری مدرن نمونه موردی: مرکز خرید آلتون، مشهد، ۱۳۹۲، همایش ملی معماری و شهرسازی انسانگرا، دانشگاه آزاد اسلامی قزوین
- ضیاییون، مهشید؛ بذرافکن،کاوه، ۱۹۳۱، تحلیل اجتماعی فضا با نگرش نحو فضا، تجربهای برای طراحی مجموعه تجاری در تبریز، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد تهران مرکز
- فروتن، منوچهر؛ صنعتگر، کاخکی؛ رضایی، محمد کاظم،۱۳۹۲، روش ارزیابی سرزندگی محیطی در مجتمع های تجاری و مراکز خرید، پژوهش های شهری هفت حصار، شماره ۶
- فلامکی، محمد منصور، شکلگیری معماری در تجارت ایران و غرب، ۱۳۸۵، نشر فضا، تهران ۷۱
- قره جه، مهدی؛ راحله رستمی؛ عبدالله ابراهیمی و مهرداد فضلی، ۱۳۹۵، مجتمع تجاری-تفریحی با رویکرد سرزندگی و تعاملات
- گلکار، کوروش، مفهوم کیفیت سرزندگی در طراحی شهری، ۱۳۸۶، نشریه صفه، شماره ۴۴
- علیان نژادی، ملیحه؛ قربانی، مرتضی،۱۳۹۶، عوامل کیفی تاثیرگذار بر تعاملات اجتماعی در طراحی مجتمع های تجاری، کنفرانس بین المللی عمران، معماری و شهرسازی ایران معاصر، ایران_تهران
- صدری، زهرا، بازآفرینی بازار به مثابه فضای عمومی سیال، محل ملاقات و تعاملات اجتماعی، ۱۳۹۲، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، دانشکده هنر و معماری
- طرح جامع، مهندسین مشاور فرافزا
- محمد زاده مستان آباد، سیمین، قربانی نیا، انسیه، ، ۱۳۹۴، فضایی برای ماندن؛ طراحی مجتمع های تجاری تفریحی با نگزش
- افزایش سرزندگی و تعاملات اجتماعی، دومین کنفرانس ملی توسعه پایدار در علوم جغرافیا و برنامه ریزی، معماری و شهرسازی
- مدنی پور، علی، ۱۳۹۲، طراحی فضای شهری، ترجمه فرهاد مرتضایی، انتشارات سازمان فن آوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران
- لینچ، کوین، سیمای شهر، ۱۳۹۲، ترجمه دکتر منوچهر مزینی، چاپ یازدهم، انتشارات دانشگاه تهران
