مقدمه
با حمد و ثناى پروردگار متعال و درود و سلام بر پیامبر اسلام و آل او.
از زمانى که آدم علیهه السلام به امر خداوند بر زمین هبوط کرد، زندگى وى و فرزندانش با زمین پیوند ناگسستنى پیدا کرد. و همیشه نام انسانها همراه نام سرزمینها و کشورها بوده است، به طورى که غالباً سرزمینها را با انسانها می شناسند و انسان ها را با سرزمین ها. به همین لحاظ شناختن تاریخچه سرزمین ها بى ارتباط با شناخت انسانها نمى باشد.
با پیروزى انقلاب اسلامى ایران به رهبرى امام خمینى “قدس سره” رنگ مذهبى در جامعه اسلامى ایران پدیدار شده و مردم رغبت و اشتیاق زایدالوصفى به سیر مذهب در شهرها و گذشته مذهبى سرزمین ها نشان مى دهند که این علاقه که لزوم تدوین شهرنامه را ایجاب مى کند، علاوه بر آن تهیه شهرنامه داراى فواید و آثار بى شمارى است مانند:
الف: چون هر شهرى جزیى از مجموعه اى عظیم به نام کشور مى باشد، لذا تهیه دقیق تاریخ کشور، جز با مراجعه به منابع مورد اعتماد در خصوص هر بخش کشور مربوطه میسر نمى باشد و تنظیم هر شهرنامه در حقیقت بازیافتن یک حلقه مفقوده از تاریخ تحقیقى یک کشور مى باشد.
ب: مردم هر شهرى بازمانده اقوام و مللى هستند که قبلاً در آن زندگى مى کردند، لذا بیان تاریخ و عقاید آنان و مشکلات و خطراتى که با آنها مواجه بوده اند راهگشاى بسیار مناسبى براى نسل حاضر در آن منطقه جهت انتخاب آئین صحیح و رهایى از مشکلات و خطرات خواهد بود.
ج: آداب و رسوم بسیارى که هم اکنون در شهرها رواج دارد، اکثراً ریشه تاریخى دارد و تحلیل تاریخى آنها مى تواند صحت و یا بطلان آنها را مشخص نماید. و مردم را از خرافه پرستى و آداب گرایىهاى غلط برهاند.
د: چون تاریخ همیشه در معرض تغییر و تحول مى باشد و آثار مذهب و تمدن در شهرها چه بسا با تسلط بیگانگان و یا افراد بى اعتقاد کلاً از بین مى روند و اثرى از آنها باقى نمى ماند، ثبت تاریخ شهرها لازم است تا اگر شهرهایى دچار این نوع مصایب شدند آیندگان بدانند که در این شهرها ملت مسلمان و با ایمانى زندگى مى کردند و آثار اسلامى در این شهرها وجود داشته و به عظمت از دست رفته بازگردند.
ه: جنبه عبرت و سرمشق گرفتن تاریخ که همیشه مورد نظر است. براى ساکنین یک شهر کتاب ها به خوبى حاصل مى شود چون آنها خود را پیوسته و مرتبط با گذشتگان آن شهر مى دانند و وقایع پیش آمده براى آنان را به دقت و با تیزبینى خاصى مى نگرند. همانطورى که قرآن کریم مى فرماید: “اَفَلَم یسیروا فى الارض فَینظُرُوا کیف کان عقبه الدین من قَبلهم.”
سوره یوسف (۴) آیه ۱۰۹، چرا در زمین سیر نمى کنند تا عاقبت کار کسانى را که قبل از آنها بودند مشاهده کنند.
و موارد زیادى از این نوع فواید، که اجمالاً به بعضى از آنها اشاره رفت ما را وادار مى کند تا به ضبط وقایع گذشته و حال شهرها بپردازیم.
استان آذربایجان غربى
استان آذربایجان غربى در شمال غربى ایران واقع شده است. این استان با مساحت ۴۳۶۶ کیلومتر مربع از استان هاى گیلان، باختران، کردستان، همدان، لرستان، زنجان، بوشهر، ایلام، بویراحمد و کهکیلویه بزرگتر است و بین ۳۵ درجه و ۵۸ دقیقه تا ۳۹ درجه و ۴۶ دقیقه عرض شمالى از خط استوا و ۴۴ درجه و ۳ دقیقه تا ۴۷ درجه و ۲۳ دقیقه طول شرقى از نصف النهار گرینویچ قرار دارد. و با کشورهاى عراق، ترکیه، ارمنستان، جمهورى خودمختار نخجوان، و با استان هاى کردستان، آذربایجان شرقى و زنجان همجوار مى باشد.
این استان داراى ۱۱ شهرستان و ۱۹ بخش و ۶۴ دهستان مى باشد و مرکز آن شهرستان ارومیه است. شهرهاى این استان به ترتیب اهمیت عبارتند از: ارومیه، خوى، ماکو، سلماس، نقده، میاندوآب، مهاباد، پیرانشهر، شاهین دژ، سردشت، اشنویه مى باشد.
خوى مهمترین شهر استان بعد از ارومیه مى باشد. این نوشتار به بیان توصیف جغرافیاى طبیعى، تاریخى، انسانى و… آن شهر اختصاص دارد.
مَدخَل: نام شهر
نام این شهر از اول خوى بوده، و هیچ نام دیگرى براى آن ذکر نشده است. قدیمى ترین منبعى که نام خوى در آن آمده، کتاب “مسالک و ممالک” ابن خردادبه مى باشد. از سال ۲۳۰ه’.ق که خردادبه کتابش را نگاشته است تا بحال نام این شهر خوى بوده و تغییرى در آن پیش نیامده اما از نام شهر قبل از این تاریخ که آیا همان خوى بوده یا نام دیگرى داشته اطلاعى در دست نیست. براى معنى “خوى” چند احتمال ذکر شده است:
۱ – خوى یک کلمه اصیل ترکى است. اصل آن از کلمه کوى (Koy) آمده است و در ترکى آذرى به علت وجود نداشتن حرف (ک) به خوى (Khoy) تبدیل شده است.
- با استفاده از کتاب سیرى در تاریخ و لهجه هاى ترکى تألیف دکتر جواد هیئت، ج۲، ص۱۴۵.
۲- کلمه اى کردى است و به معناى نمک است.
۳- به معنى “عَرق” بوده که در اشعار شاعران فارسى نیز به همین معنى استعمال شده، مثلاً ظهیر فاریانى گوید:
آنان که به جهل با تو می سىتیزند
افتند چنانکه روز محشر خیزند
خصمانت مراغه مى زنند، اندر خوى
هرچند که در مرند و در تبریزند
- گلچین معانى. احمد، تذکره میخانه، ص ۹۳۶
یعنى دشمنان تو در عرق مى غلطند هرچند که در مرند و تبریزند.
۴- بعضى گفته اند که کلمه خوى ارمنى بوده و به معنى “قوچ” مى باشد و این اشتباه است، زیرا در کتب ارمنى “خوى” را “هیر” نام برده اند. و اگر کلمه مزبور از اصل ارمنى باشد، مى بایستى لااقل خود ایشان نیز آن را به همین نام بنامند و این لفظ را براى این منطقه به کار برند.
- آقاسى. مهدى، تاریخ خوى، ص ۸
۵- دکتر ریاحى نیز گفت:
به گمان من این نام ممکن است با جزء آخر نام شهر “اولخو” که ۲۷۰۰ سال پیش در همین جا واقع بوده، یا جزء آخر نام “ساردوى خورو” دژى که یکى از پادشاهان اورارتو به نام ساردوى در کنار شهر اولخو ساخته بوده، بى ارتباط نباشد.
- ریاحى. محمد امین، تاریخ خوى، ص ۲۲.
چند مکان دیگر نیز به اسم خوى نامیده شده اند:
۱- وادیى در حجاز.
- گنابادى، محمد پروین، برگزیده مشترک، ص ۱۶۴.
۲- نام روستایى در اطراف بیرجند.
۳- “خویا” روستایى در اطراف اصفهان.
- ریاحى. محمد امین، تاریخ خوى، ص ۲۲.
در زمان سابق، خوى به ترکستان ایران شهرت داشته و حمداللَّه مستوفى در نزهه القلوب، خوى را بدین نحو ستوده:
“خوى شهرى وسط است… باغستان بسیار دارد و انگور و امرود پیغمبرى شیرین و بزرگ و آبدار که در جاى دیگر نیست. مردمش سفید چهره، ختایى نژاد، خوب صورتاند و بدین سبب خوى را ترکستان ایران خوانند”.
- ثامنى. جعفر، فرهنگ القاب و عناوین شهرها، ص ۶۶.
در زمان قاجاریه که هر شهرى بنا به خصوصیات موجود آن به وصفى خوانده مى شد، خوى را “دارالصفا” به معنى سراى صفا مى گفتند، و به جهت شدت ورع و پاىبندى مردمش به عقاید و مذهب شیعه اثنى عشرى در زبان عامه مردم به “دارالمؤمنین” مشهور شده است.
۱- موقعیت جغرافیایى
شهرستان خوى در شمال غربى ایران در دشتى نسبتاً وسیع واقع شده و از شمال به ماکو، از شرق به مرند، از جنوب به سلماس و از مغرب به کشور ترکیه منتهى مى شود.
این شهر در ۱۴۱ کیلومترى ارومیه و ۱۳۱ کیلومترى تبریز قرار گرفته و از تهران ۷۷۷ کیلومتر فاصله دارد. و نزدیکترین شهر به آن، سلماس است که در فاصله ۴۷ کیلومترى آن واقع است.
دشت خوى بین ۳۸ درجه و ۲۳ دقیقه تا ۳۸ درجه و ۴۵ دقیقه عرض شمالى از خط استوا و ۴۴ درجه و ۴۷ دقیقه تا ۴۵ درجه و ۱۵ دقیقه طول شرقى از نصف النهار گرینویچ قرار دارد و اختلاف ساعت آن با تهران ۲۵ دقیقه و ۳۴ ثانیه دیرتر است.
ارتفاع متوسط آن از سطح دریاهاى آزاد ۱۱۴۰ متر مى باشد و حدود ۱۳۵ متر از سطح دریاچه ارومیه پایینتر مى باشد، چون دریاچه مزبور حدود ۱۲۷۵ متر از سطح دریاهاى آزاد ارتفاع دارد.
- کریملو. وجیهه، جغرافیاى عمومى شهرستان خوى، ص ۱.
در ادوار ماقبل تاریخ، این دریاچه به دشت خوى راه داشته و شورى طبقات زیرزمین در قسمت شرقى دشت یادگار آن دوران است.
- ریاحى، محمد امین، تاریخ خوى، ص ۱۹ (به نقل از کتاب تحقیقات جغرافیایى راجع به ایران، ص۳۷۸ تألیف گابریل آلفونس)
مساحت تقریبى این شهرستان با توابعش ۵۲۲۷۲۰ هکتار مى باشد و دشت خوى که در مرکز منطقه واقع شده، حدود ۴۵ کیلومتر طول و ۴۵ کیلومتر عرض دارد و مساحت تقریبى آن ۲۰۰۰ کیلومتر مربع است.
محدوده جغرافیایى خوى در دوران هاى مختلف تغییر کرده است. در قرن هشتم هجرى خوى یک تومان بوده و شامل بخش هاى خوى سلماس، اشنویه و ارومیه مى شد.
- تومان منطقه اى بزرگتر از شهرستان و کوچکتر از استان در تقسیمات کشورى آن روز بود و این تقسیم بندى از نظر مالیاتى بود که براى حکومت هاى آن زمان اهمیت داشت.
“تاریخ خوى، ریاحى، ص ۷۱”
حمداللَّه مستوفى در نزهه القلوب پیرامون آن چنین مى نگارد:
“تومان خوى چهار شهر است: خوى و سلماس و ارومیه و اشنویه، شهرى وسط است و دورش شش هزار و پانصد گام است”.
- نزهه القلوب، ص ۹۷.
در تقسیمات کشورى ایران مصوب ۱۳۱۶ ش، شهرستان خوى شامل بخشهاى ماکو، سیه چشمه، پل دشت، سلماس شده، ولى بعداً این تقسیم بندى نیز تغییر کرده و طبق آخرین تقسیم بندى شهرستان خوى شامل سه منطقه شهرى (خوى، قره ضیاء الدین، فیرورق) و دوازده دهستان (حاجیلار، قره ضیاء الدین، سکمن آباد، الند، قطور، رهال، قره سو، ولدیان، ایو اوغلى، چورس، فیرورق، دیزج جمشیدخان) مى باشد.
مجموع روستاهاى تابعه خوى ۳۰۷ روستا است که حدود ده روستا از آنها خالى از سکنه مى باشد.
۲- ناهمواری ها
دشت خوى در دامنه جنوب شرقى رشته کوههاى آرارات واقع شده و اطراف آن را منطقه کوهستانى محصور کرده است. چون در محلى پست قرار گرفته و از سایر دشتهاى مجاور حتى از دریاچه ارومیه پست تر است، به همین مناسبت در اصطلاح محلى آن را “خوى چوخورى” مى نامند. شیب کلى دشت خوى از جنوب غربى به سمت شمال شرقى مى باشد.
“چوخور” در ترکى محلى را مى گویند که از زمینهاى اطراف خود پست تر و پایین تر باشد و در فارسى به آن پستواد یا گودال مى گویند. و معنى آن مى شود “پستواد خوى”.
این شهرستان از سمت شرق، شمال شرقى و جنوب شرقى توسط کوهستان هاى کم ارتفاعى که ادامه رشته کوه هاى میشو و مورو است محدود شده و به وسیله گردنه هاى قراتپه و دوه اوچان و حمزیان به ترتیب با سلماس و محال سمکن آباد مربوط مى گردد و از سمت مغرب، کوهستانهاى مرتفع مرزى ایران و ترکیه آن را احاطه کرده اند.
رشته کوهى که در سمت غرب از سلسله کوه هاى آرارات منشعب مى گردد، به دشت خوى کشیده شده و بلندترین قله آن در این ناحیه “اورین” است که ۳۵۵۰ متر ارتفاع دارد.
- رزم آرا، جغرافیاى نظامى.
ارتفاعات شمالى خوى نیز از سلسله جبال غربى آرارات منشعب و به سمت دشت خوى کشیده مى شود که قله معروف آن در این منطقه “چله خانه” مى باشد و به مناسبت اقامت چهل روزه شاه نعمت للَّه ولى، عارف مشهور قرن دهم هجرى به این نام مشهور شده است و ارتفاع آن تقریباً ۱۴۰۰ متر مى باشد.
“چله خانه” کلمه ای آذرى است و به معنى خانهاى که در آن چله برگزار مى شود مى باشد، هم اکنون هم در نوک این قله اطاقکى که یادگار زمانهاى سابق هست وجود دارد.
۳ – آب و هوا
آذربایجان غربى گرچه تحت تأثیر جریان هاى مرطوب اقیانوس اطلس و دریاى مدیترانه قرار مى گیرد، ولى در برخى از ماه هاى زمستان، توده هاى هواى سرد از سوى روسیه به این طرف کشیده مى شود که در کاهش دماى هواى آن تأثیر دارد.
علاوه بر جریانهاى مذکور، ارتفاع مکان، جهت گیرى ارتفاعات، وزش بادها و دورى از دریا نقش مهمى در میزان ریزش باران در این منطقه دارد.
در زمستان کوه ها از ۳۰۰ متر به بالا، به زیر قشر ضخیمى از برف فرو مى روند و قلل آنها برف را تا سال بعد حفظ مى کنند. ولى با این حال آب و هواى آذربایجان غربى به طور کلى معتدل است.
شهرستان خوى بنابر موقعیت جغرافیاییش داراى هواى معتدل و نسبت به دیگر نقاط استان گرمتر است، معدل درجه حرارت ماهیانه در این شهرستان ۱۴/۲ سانتىگراد است. معدل درجه حداکثر درجه حرارت ۱۹/۶ سانتىگراد، معدل حداقل ۷/۶ سانتىگراد، حداکثر مطلق ۳۷/۵ سانتى گراد، حداقل مطلق ۱/۳ سانتىگراد مى باشد و حداکثر روزهاى یخبندان از ۷۲ روز تجاوز نمى کند. به طور کلى هواى ارومیه از خوى سردتر است.
- افشار. ایرج، نگاهى به آذربایجان غربى، ج ۱، ص ۵۹
۴ – آب ها
۴-۱ در این منطقه دو منبع عمده آب وجود دارد: آبهاى سطحى و آبهاى زیرزمینى؛ آبهاى سطحى دو نوع مى باشند:
۱ – رودخانه ها، ۲ – چشمه.
۱-۴ رودخانه ها: جریان رودهاى خوى از غرب به شرق است. این رودها عبارتند از:
۱- آق چاى: از دامنه هاى قله اورین و محال الله و سکمن آباد، سرچشمه گرفته و چایپاره و قره ضیاءالدین را مشروب و در مارکان به قطور چاى متصل مى شود.
۲- رود قُطُور (قُطُور چاى): این رود از سراى و قره حصار واقع در خاک ترکیه سرچشمه مى گیرد و در آبادى ترساباد، داخل خاک ایران گردیده، پس از عبور از روستاى قُطُور و مشروب ساختن غرب خوى و عبور از سه کیلومترى جنوب شهر خوى و در برگرفتن رود قُدُوق بُوغان و رودخانه مرند و قره سو، در درّه شام به رود ارس مى پیوندد.
۳- رود قره سو: این رود از نواحى اطراف خوى سرچشمه گرفته، جنوب و شرق این شهر و همچنین بخش ایواوغلى را مشروب و به رودخانه قطور مى پیوندد.
۴- رود پسک: رود پسک از ۱۲ کیلومترى غرب خود عبور و ۱۵ روستا را مشروب مى کند.
۵ و ۶ – الندچاى و قازان چاى: از شاخه هاى رودخانه قطور مى باشند. شایان ذکر است که مجموع آب دهى رودخانه هاى خوى ۷۳۸ میلیون مترمکعب مى باشد.
فصل سیلاب در این منطقه از فروردین ماه شروع و تا اواخر خرداد ادامه مى یابد و در این فاصله مقدار زیادى از جریان سالانه رودخانه ها، بدون مصرف از دسترس منطقه خارج و در نهایت به رودخانه ارس مى ریزد.
۴-۲ چشمه ها: چشمه هاى زیادى در خوى به لحاظ گسترده بودن سفره هاى آب زیرزمینى وجود دارد مهمترین آنها که داراى خاصیت معدنى و درمانى نیز مى باشند عبارتند از:
الف – چشمه رازى: این چشمه در ۶ کیلومترى قطور قرار دارد و مظهر چشمه در یک کیلومترى جاده در این ناحیه واقع شده است. آب همراه گاز از زمین خارج شده و در دامنه تپه اى جریان یافته و رسوب اخرایى اکسید آهن (Feo) از خود برجاى مى گذارد. آب این چشمه از دسته آبهاى بیکربناته کلسیک گاز و آهندار سرد است.
ب – چشمه کلوانس: در شمال غربى خوى در ۹ کیلومترى چشمه دسته دره واقع گردیده است، اطراف چشمه را رسوبات اخرایى اکسید آهن پوشانده است.
ج – چشمه دسته دره: در ۲۹ کیلومترى شمال غربى خوى واقع است. آب این چشمه از دسته آبهاى بیکربناته، کلسیک و منیزین سردگاز و آه ندار است. این آبها در کار گوارش معده، کبد، پانکراس و روده و به طور کلى در تغذیه تأثیر دارند. آشامیدن این آبها در بیماریهاى گوارشى، کبد، مجارى صفراوى، بیماری هاى معده اى و روده اى و تغذیه مفیدند، گاز کربنیک آن به هضم غذا کمک مى کند. وجود آهن در این آبها سبب ازدیاد تعداد گلبولهاى قرمز شده و مقدار هموگلوبین خون را بالا مى برد و براى کم خونى مفید است.
د – چشمه قارنجه: در ۵ کیلومترى شمال غربى روستاى قارنجه از زمین خارج مى شود.
ه – چشمه خان: در ۲۴ کیلومترى جنوب غربى خوى قرار دارد. این چشمه در مجاورت بستر رودخانه قطور به صورت آب و گاز با فشار از زمین خارج مى گردد و به رودخانه مى ریزد، آب این چشمه از نوع بیکربناته مخلوط و گوگردى خیلى گرم است.
و – چشمه ویشلق: در ۱۲ کیلومترى شمال شرقى خوى در کنار جاده واقع است. مظهر آن بر روى تپه اى آهکى قرار دارد که رسوبات آبرفتى اطراف آن را پوشانده اند.
ز- چشمه نوایى: در ۹ کیلومترى جاده خوى – تبریز نزدیک روستاى نوایى واقع است.
از دیگر چشمه هاى خوى چشمه زارعان، چشمه بیلوار، چشمه ایو اوغلى، چشمه زلزله بولاغى، محله قاضى و چشمه قره شعبان را مى توان نام برد.
۴-۳ آبهاى زیرزمینى: سفره بالایى آب زیرزمینى در ناحیه خوى، بالا و بین ۱۲ تا ۲۰ متر است و آبدهى آن مناسب مى باشد. رودهاى قطور، الند و آقا چاى سبب تغذیه خود این سفره هاى زیرزمینى را فراهم مى نمایند.
تخلیه آبهاى زیرزمینى بوسیله چشمه ها و زهکشی هاى طبیعى صورت مى گیرد و رودخانه هاى قَرَه سُو و قُودوُخ بُوغان، ماحصل آنها مى باشد. علاوه بر آن توسط چاهها و قنوات حفارى شده در منطقه نیز آبهاى زیرزمینى تخلیه مى شوند.
رودخانه هاى خوى عموماً از کوههاى شمال غربى یعنى ارتفاعات مرزى کشور ایران و ترکیه سرچشمه گرفته و محل تخلیه آنها رودخانه مرزى ارس مى باشد.
۵- میزان بارندگى
منطقه خوى تحت تأثیر توده هاى هواى قطبى و منجمد واقع شده و براى همین بارندگى زمستانى بیشتر به صورت برف ریزش مى کند. توده هاى هوایى قطبى تعدیل یافته (از سوى مدیترانه گاهى در زمستان و اکثراً در بهار و پاییز روى منطقه اثر گذاشته و بارندگى نسبتاً زیادى را بوجود مى آورد. حد متوسط بارندگى سالانه در خوى ۴۰۰ – ۳۰۰ میلیمتر مى باشد، که از سایر نقاط ایران در وضع مطلوبترى قرار دارد. ریزش تگرگ از آنجایى که یکى از آفات محصولات در مواقع تابستان و بهارست، در این منطقه یک بلاى آسمانى قلمداد مى شود.
۶- حوادث طبیعى در خوى
مهمترین بلایى که در طول تاریخ بارها خوى را ویران کرده، تکانهاى پى در پى زمین بوده است. خوى بر روى دو خط زلزله قرار دارد: خط کمربندى زمین لرزه مدیترانه یا آلپ – هیمالیا، که از جبل طارق و از راه ترکیه به خوى مى رسد و از راه تبریز و بویین زهرا و تهران و دامغان و قوچان تا مشهد کشیده مى شود و از آنجا به سوى شرق تا اقیانوس آرام ادامه مى یابد. از طرف دیگر گسله زاگرس از حوالى خوى آغاز مى شود و پس از گذشتن از تبریز و کرمانشاه، از راه شیراز تا بندرعباس کشیده مى شود.
- ریاحى. محمد امین. تاریخ خوى، ص ۲۰ (به نقل از زمین لرزههاى تبریز تألیف یحیى زکاء)
شهر خوى در چنین گذرگاهى بارها ناگهانى لرزیده و فرو ریخته، اهم این حوادث عبارتند:
در سال ۶۷۱ ه’ . ق. زلزله اى در آذربایجان روى داده که در تراس و مقدونیه نیز ثبت شده است.
- افشار، ایرج، نگاهى به آذربایجان غربى، ج ۱، ص ۴۲۳
در سال ۷۱۹ زلزله شدیدى در ماکو روى داد که خسارتهاى جانى و مالى فراوانى به بار آورد، به طورى که قسمت اعظم کلیساى قاتووس (قره کلیسا) ویران گردید.
- افشار، ایرج، نگاهى به آذربایجان غربى، ج ۱، ص ۴۲۳
در سال ۱۱۸۸ ه’ . ق. زلزله اى در آذربایجان روى داد که خساراتى به بار آورد.
- افشار، ایرج، نگاهى به آذربایجان غربى، ج ۱، ص ۴۲۳
در سال ۱۱۳۲ ه’ . ق. و ۱۱۹۴ ه’ . ق. دو بار زلزله، خوى را لرزانده، ولى در مورد شدت آن و میزان تلفات خبرى نقل نشده است.
- نقل از نسخه خطى شماره (۵۷۲)، مدرسه نمازى خوى، ص اول
در محرم سال ۱۲۰۱ ه’ . ق. (پاییز سال ۱۷۸۶ میلادى) زمین لرزه اى که مرکز آن در شرق مرند بود، خوى را هم لرزانیده و چندین خیابان آن را کاملاً ویران کرد.
– ریاحى، محمد امین، تاریخ خوى، ص ۱۷۹ (به نقل از تاریخ زمین لرزه هاى ایران، ص ۱۷۵ و ۵۲۷)
در سال ۱۲۰۶ ه’ . ق. زلزله شدیدى شهر تبریز و خوى و ارومیه و وان و ارزروم را لرزانید.
- ریاحى، محمد امین، تاریخ خوى، ص ۳۰۰ (به نقل از زمین لرزه هاى تبریز، ص ۹۸ )
بن تان مستشرق غربى در سفرنامه خود (ص ۱۱) مىگوید که در ژوئیه ۱۸۰۷ میلادى برابر با ۱۲۲۲ ه’ . ق. زمین لرزه قسمتى از سلماس و خوى و دهات بسیارى را ویران کرد.
در ۱۷ ربیع الاول ۱۲۵۹ قمرى در فصل بهار زمین لرزه شدیدى خوى را ویران کرد. در نسخه خطى شماره (۲۲۵) مدرسه نمازى در این مورد چنین آمده: تولد این روسیاه قلیل البضاعه در تاریخ ۱۲۵۹ ق در حالتى که براى غسل تولد متعارف روز دهم مرا به حمام برده بودند، به محض ورود به حمام زلزله شده این روسیاه را بر دَر حمام انداخته، تا چند ساعتى هر کسى به حال خود، وانفسا گویان، حیران و سرگردان مانده، بعد از چند ساعتى برداشته مدت متمادى، چادرنشین در هواى سردى که برف کمى باریده بوده، در بیرون خانه در صحن گذرانیده، اول ریاضات این قلیل البضاعه بود.
- در سال زلزله عظیم خوى که معروفست والى یومنا هذا مثل آن مشاهده نشده است.
- در ۱۷ ربیع الاول سال مزبور اتفاق افتاد.
مشهور است که مرحوم آخوند ملا زین العابدین نوایى که شخص عارف و زاهدى بوده در همین سال بیمار شده و وصیت مى کند که بعد از فوت من تمامى اهالى خوى جنازه مرا تشییع کنند. آخوند که در تمام عمر خود در بین مردم به گوشه گیرى و دورى از ریا و سُمْعه مشهور بوده این وصیتش موجب تعجب اهالى شده و بعضى حمل بر شهرت طلبى وى مى کنند، با این حال اکثر اهالى جنازه او را تشییع کرده، وقتى که از شهر خارج مى شوند، بلافاصله زلزله رخ مى دهد و آنهایى که در شهر مانده بودند، زیر آوار تلف مى شوند. قبر آخوند هم اکنون از مزارات مورد احترام مردم خوى مى باشد.
فاضلى، شیخ جابر، تذکره الفضلاء، جلد اول، با اضافه توضیحات.
در مورد این زمین لرزه و شدت و تلفات آن، در کتاب تاریخ زمین لرزه هاى ایران چنین آمده است:
لرزه ویرانگرى در منطقه خوى در ۱۷ ربیع الاول ۱۲۵۹ (۱۸ آوریل ۱۸۴۳م) ۱۰۰۰ تن را کشت. در خوى و در همسایگى آن تازه کند، حتى یک خانه نیز از آسیب در امان نمانده و بسیارى از آنها فرو ریخت، دامنه آسیبها از سوى شمال تا ماکو و از سوى جنوب تا قریه سید تاج الدین گسترش یافت. لرزه در تبریز به شدت حس شد. پس لرزه ها در سراسر منطقه و در تبریز تا هشت ماه بعد حس مى شد.
- ریاحى، محمد امین، تاریخ خوى، ص ۳۷۱ (به نقل از تاریخ زمین لرزه هاى ایران، ص ۱۸۸)
در ذیحجه ۱۲۷۰ چهار بار در خوى و تبریز زلزله روى داده و چند روستا خراب شده و شهر خوى نیز ویران گردیده است.
در شوال ۱۲۹۸ زلزله شدیدى در خوى رخ داد و خرابیهایى به جا گذاشت.
در جمادى الثانى ۱۳۰۰ ه’ . ق. در قسمت اعظم آذربایجان زلزله اى روى داد و خسارات مالى و جانى بسیارى به بار آورد.
در ۱۷ اردیبهشت ماه ۱۳۰۹ ه’ . ش. شب هنگام زلزله اى که مرکز آن در سلماس بود، رخ داده و شهر سلماس بکلى ویران گردید. یک سال بعد در محل قبلى شهر دیلمقان شهر کنونى سلماس ایجاد گردید.
- افشار، ایرج، نگاهى به آذربایجان غربى، ج ۱، ص ۴۲۴
این موارد که پیرامون زلزله و اثرات ویرانگر آن در منطقه ذکر گردید، ضرورت توجه اهالى و مسئولان منطقه را به این امر خطیر و حیاتى گوشزد مى کند، چرا که هر حادثه تلخى از این قبیل، اثرات دردآورى از حیث جانى و مالى به بار مى آورد که قابل جبران نیستند و به قول معروف علاج واقعه قبل از وقوع باید کرد.
۷- محیط زیست خوى
خوى به جهت معتدل بودن آب و هوا و زیادى آب و نزولات جوى و نیز کوهستانهاى مجاور، محل مناسبى براى پرورش انواع گیاهان، پرندگان، حیوانات اهلى و وحشى مى باشد. همین اندازه کافى است که خوى از قدیم الایام به خاطر کثرت مناظر طبیعى و صفاى آب و هوایش، به دارالصفاى ایران شهرت یافته است. علاوه بر آن در شمال شرقى خوى منطقه مارکان قرار دارد که از طرف اداره محیط زیست منطقه حفاظت شده زیستى کشور اعلام شده است؛ به جهت اهمیت این منطقه و لزوم آشنایى با آن، به توضیحاتى پیرامون آن بسنده مى کنیم.
۱-۷ منطقه حفاظت شده مارکان: این منطقه با وسعت تقریبى ۹۲۷۱۵ هکتار در شمال شرقى خوى مابین رودخانه مرزى ارس و جاده ترانزیتى بازرگان – تبریز واقع شده و فاصله آن تا خوى ۳۰، پلدشت ۲۰ و ماکو ۸۰ کیلومتر مى باشد. این منطقه به سبب موقعیت خاص جغرافیایى از ویژگى ها و غناى طبیعى چشمگیرى برخوردار است.
رشته کوه هاى مرتفع آق داغ، که ذره وین، على باش با ارتفاع نزدیک به دو هزار متر واقع در کنار رودخانه هاى ارس و آقچاى، درختان ارس و بادام کوهى، حیواناتى نظیر “کَل”، “بز” و “پلنگ” پرندگانى چون “کبک دَرى” و “هما”، تپه ماهورهاى “منجقلى” و “محمد صالح” با مراتع سرسبز، وجود خالصترین نژاد قوچ ارمنى، همچنین دستجات “دُرناى طَناز” و “باقرقره” در قسمت هاى دشت ایواوغلى و دشتهاى مجاور رودخانه ارس به این منطقه از نظر اکولوژیک اهمیت خاصى داده است.
بنا به آمارگیرى سال ۱۳۵۶ ه’.ق، تعداد سه هزار رأس “کَل” و “بز” و چهار هزار رأس “قوچ” و “میش” در این منطقه زندگى مى کردند. این منطقه از نظر منابع آب بسیار غنى بوده و علاوه بر چشمه هاى دایمى و فصلى، دو رودخانه مهم و پر آب “ارس” و “آقچاى” نیز در این منطقه جریان دارند.
در قسمتهاى مختلف آن گیاهانى از قبیل “گَوَن”، “چوبک”، “دَرْمَنه”، “میخک”، “فلومیس”، “آویشن” و… بوده و از حیوانات گلههاى “کَل” و “بز” در ارتفاعات و “قوچ” و “میش ارمنى” در تپه ماهورهاى کم ارتفاع، “پلنگ”، “گرگ”، “سیاهگوش”، “روباه”، “گراز” و… و از پرندگان “کبک درى”، “هما”، انواع پرندگان شکارى، “کبک چپل”، “تیهو”، “دُرنا”، “پلیکان سفید” و… و از آبزیان “اسپله”، “زردپر”، “ماهى سیاه”، و از خزندگان انواع “مار”، “افعى تکابى”، “گرزه مار”، “قرجه سو” و غیره زندگى مى کنند.
این منطقه از چند سال قبل مورد حفاظت ویژه محیط زیست شهرستان خوى قرار گرفته و یکى از منابع مهم زیست کشور در شمال غرب به شمار مى رود.
نقل از جزوه منطقه حفاظت شده مارکان، تهیه شده توسط اداره کل محیط زیست آذربایجان غربى در تیرماه ۱۳۷۲
