سیمای خوی (بخش دوم: جغرافیای اقتصادی)

 

 ۱- اهمیت اقتصادى خوى

 موقعیت اقتصادى و تجارى خوى از سابق مورد توجه بوده است. شهرستان خوى به علت واقع شدن در مسیر کاروانهاى تجارتى و داشتن آب زیاد و اراضى حاصل‏خیز از توسعه اقتصادى خوبى برخوردار بوده است. نگرشى به بافت سنتى شهر و کاروان‏سراهاى باقیمانده از گذشته، بیانگر این واقعیت است که خوى یکی از مراکز مهم تجارتى و فرهنگى در آذربایجان بوده است.

۲- کشاورزى

همانطور که گفته شد، خوى به علت داشتن آب زیاد و اراضى حاصل‏خیز، از کشاورزى خوبى برخوردار است این شهر حدود نود هزار هکتار اراضى قابل کشت دارد که پنجاه هزار هکتار آن به صورت آبى و چهل هزار هکتار به صورت دیمى کاشته مى‏ شود. زراعت منطقه غالباً گندم، آفتابگردان، نباتات علوفه‏ اى، جو، کدوى آجیلى، چغندرقند، سیب‏ زمینى، برنج و… مى ‏باشد. زراعت آفتابگردان و کدو براى تهیه تخم آن، رقم بزرگى را در صادرات خوى تشکیل مى‏ دهد. محصول چغندرقند، کارخانه قند این شهرستان را به ظرفیت اسمى ۱۵۰۰ تن فعال نموده است. مزارع پنبه، نخود و بَزَرَک قابل ملاحظه است. زردآلو و سیب آن معروف مى‏ باشد و تاکستانهاى روستاهاى شرقى آن از قبیل ایواوغلى، شهرت به سزایى دارد.

 ۳- دامدارى

 در حال حاضر شهرستان خوى از نظر تولید انواع لبنیات از نامى‏ ترین شهرهاى آذربایجان مى ‏باشد. در این شهر حدود یک میلیون رأس دام، مرکب از ۶۵ هزار رأس گاو و گاومیش و ۸۴۰ هزار رأس گوسفند و ۷۰ هزار رأس بز و سایر دامها نگهدارى مى‏ شود.

پرورش ۲۰۰ هزار قطعه طیور به طریقه صنعتى و وجود ۴۴ واحد مرغدارى صنعتى اعم از گوشت و تخم مرغ، این شهر را در ردیف یکى از مراکز مهم تولید گوشت سفید قرار داده است.

فعالیت این شهرستان از نظر پرورش زنبور عسل و تولید عسل چشمگیر بوده و با داشتن صدهزار کندوى عسل از مراکز عمده تولید عسل در سطح کشور محسوب شده و حدود ۱۰% عسل کل ایران را تولید مى‏ کند.

پرورش کرم ابریشم تا نیم قرن پیش در خوى کمابیش معمول بوده. به همین سبب انواع درخت توت هم در خوى فراوان بوده و در شهرهاى دیگر آذربایجان هم توت خوى معروف است. در ارومیه بهترین نوع توت را توت خوى مى ‏نامند. نادر میرزا در ذکر میوه ‏هاى تبریز مى‏ گوید: “توت سفید در تبریز بسیار باشد. گونه ‏اى را خویى نامند، چون خرمایى شود به بزرگى”.

   – ریاحى، محمد امین، تاریخ خوى ص ۲۴ به نقل از تاریخ و جغرافى تبریز.

 ۴ – تجارت، بازرگانى و صنعت

 در قرن ششم مسکوکات طلاى خوى از نظر خالص بودن و ارزش داشتن معروف بوده است. خاقانى در قصیده معروف خود در مدح رکن ‏الدین خویى و رکن‏ الدین رازى گفته است:

 نام خوى زین چو زَرّ رى تازه

کاروى زان چو نقد خوى به عیار

  انواع سکه‏ هاى ضرب شده در خوب، در سالهاى ۷۱۶ – ۸۲۳ – ۸۴۱ – ۱۱۹۰ – ۱۱۸۹ – ۱۱۹۲ ق – دوره محمدشاه قاجار، دوره فتحعلى شاه قاجار، ۱۲۳۵ – ۱۲۷۱ ق در موزه‏ هاى معتبر جهان نگهدارى مى‏ شوند.

– ریاحى، محمد امین، تاریخ خوى، صفحات مختلف.

  منسوجات خوى نیز مرغوب و معروف بوده و ابن اثیر در حوادث سال ۶۲۸ ق مى ‏گوید:

 “مردم آذربایجان در اول آن سال جمیعاً از مغول اطاعت کردند و براى آنان جامه هاى خطایى (حریرچینى) و خویى به هدیه فرستادند، آن پارچه‏ ها را خوییجى مى‏ نامیده ‏اند”.  – ریاحى، محمد امین، تاریخ خوى، ص ۲۴.

  ابن فارض شاعر و عارف مصرى در قرن هفتم هم از دیباى خوى و پارچه ‏هاى ابریشمى گلدار ذکر کرده است:

 کعروس جلیت فى حبر

صنع صنعاء و دیباج خوى

یکى از عوامل اهمیت خوى در طى قرون، قرار داشتن آن بر روى یک رشته از راههاى کاروان‏ رو شرق و غرب بود که آن را جاده ابریشم اصطلاح کرده ‏اند. تا پیش از صفویه دو راه تجارتى اصلى از ایران به سوى اروپا مى‏ رفت، یکى از بغداد و حلب و مدیترانه و دیگرى از رى – تبریز – خوى – ارجیش – ارزروم، شتربانان در خوى این راه را “راه چین” مى ‏نامیدند.

 کاروانهاى ایران از راه تبریز، شبستر، طسوج، دیزج دیز به خوى مى ‏رسیدند و از دروازه سلماس وارد شهر مى ‏شدند و بعد از گذشتن از بازار، از دروازه محله (که دروازه اسلامبول نامیده مى ‏شد) از شهر خارج مى ‏شدند و از راه سکمن‏ آباد و اواجیق راه خود را به سوى ارزروم و طرابوزان ادامه مى ‏دادند. کاروان ها فاصله تبریز تا طربوزان را در ۲۴ روز مى‏ پیمودند. درآمدى که از این کاروانها نصیب مردم آبادیهاى مسیر آنها مى ‏شد و گمرکى که دولت عثمانى از کالاهاى بازرگانى مى ‏گرفت، مبلغ کمى نبود. بنا به تحقیق یکى از دانشمندان ترکیه، سالیانه ۱۲ هزار تن به ارزش ۱۵ میلیون فرانک طلا درآمد صادرات ایران حاصل از آن راه بود و کالاهاى فرستاده شده عبارت بود از: ابریشم، پنبه، کتان، کُنجد، تنباکو، گوگرد، شوره، مس و آهن.

 با گشایش آبراه سوئز در ۱۲ شعبان ۱۲۸۶ ق، جهان از راه زمینى شرق و غرب که از خوى مى‏ گذشت بى ‏نیاز شد. پیش از آن کشتیها مجبور بودند براى رسیدن از اروپا به آسیا، آفریقا را دور بزنند و از دماغه امیدنیک بگذرند.

  – ریاحى، محمد امین، تاریخ خوى، ص ۳۹۹.

۴-۱  ماهوت خانه خوى

 عباس میرزا در اجراى برنامه‏ هاى خود یک کارگاه ماهوت‏ بافى در خوى ایجاد کرد و بعد از بستن پیمان گلستان، دستگاههایى را براى این کار از روسیه به خوى آورد. محل کارگاه در جایى بود که بعدها کاروانسراى چیت‏سازان نامیده مى‏ شد. عبدالرزاق بیگ دنبلى در این باره چنین مى ‏نویسد:

 “مدتى بود که در بلده خوى به امر نایب ‏السلطنه، بناى ماهوت‏ سازى نهاده بودند و در بافتن و ساختن ماهوت اقدام مى ‏کردند. و استادان چندان که تلاش کردند، به قماش ماهوت فرنگ‏ کار از کارخانه بیرون نمى ‏آمد. و در این اوقات اسباب و افزار او را از دیار روس آورده، در ساختن آن جنس که پوشش و لباس اکثر اهل ایران و لباس اعیان و اشراف و سربازان و چاکران بیشتر از آن قماش است، به اهتمام تمام مشغول‏ اند و کار و سر و صورت به هم رسانید”.

 –  ریاحى، محمد امین، تاریخ خوى، ص ۳۱۵ به نقل از معاصر سلطانیه ص ۱۴۳.

 وقتى دوره دوم جنگهاى روس و شکست عباس میرزا پیش آمد و پرداخت غرامات سنگین به روسها اقتصاد ایران را در هم شکست، ماهوت خانه خوى هم مثل سایر بنیادهاى عباس میرزا از رونق افتاد. کارخانه شیشه ‏سازى نیز قبلاً در منطقه شهانق خوى دایر بوده و انواع بطرى و سایر لوازم شیشه ‏اى در آن ساخته مى ‏شد.

 از کارخانجات موجود فعلى مى ‏توان از کارخانه قند، کارخانجات دخانیات خوى، کارخانه صنعتى نساجى آذربایجان و از بازارهاى فعال خوى، بازار قدیمى خوى و میدان میوه ‏فروشى، میدان غله، میدان تخمه، بازار مشترک مرزى ایران و ترکیه را نام برد.

 ۵- صنایع دستى

  تولید صنایع دستى یکى از فعالیت هاى چشمگیر مردم منطقه مى ‏باشد، از آن جمله مى توان به تهیه مُرکّب، رنگ‏رزى، تولید رنگهاى گیاهى، حکاکى فلزات، قلم زنى، ساخت ظروف سفالى لعابدار، جاجیم‏ بافى و دباغى و از هنرهاى ظریف مى ‏توان از گچ‏برى و خراطى چوب، صحافى، خطاطى و تذهیب را نام برد.

 امروز عمده ‏ترین صنعت دستى در آذربایجان و خوى قالى‏بافى مى‏ باشد، به طورى ‏که فرش هاى صادراتى عمده ‏ترین محصول صادرات را تشکیل مى‏ دهد. در هر کوچه و برزن، در خانه‏ ها و کارگاه هاى کوچک و بزرگ جوانان مشغول قالى‏بافى هستند. از نقشه‏ هاى معروف فرش، نقشه ماهى، شیخ صفى و کرمان از رونق زیادى برخوردارند.

نکته‏ اى که باید بدان اشاره کرد اینست که، چون این حرفه براى جوانان از ده سال به بالا اعم از دختر و پسر، پردرآمدترین شغل محسوب مى‏ شود، لذا اکثر خانواده‏ ها ترجیح مى ‏دهند که فرزندان خود را در آن به کار بگمارند و این پدیده موجب دو آفت بسیار دردناک شده که عبارتند:

 ۱- افزایش تعداد بى‏ سوادان در بین اهالى مخصوصاً جوانان، بیش از نصف افراد واجد شرایط تحصیل در روستاها و حومه شهر، مدرسه را رها کرده و به اجبار یا اختیار، به قالى بافى روى آورده ‏اند.

  ۲-  چون این صنعت نیاز به نشستن طولانى در یک محل و دقت نظر دارد، لذا شاغلین به آن بعد از مدتى به امراض مختلف از قبیل کمر درد، پادرد، پریدگى رنگ، خمیدگى قد، تغییر اسکلت ‏بندى اندام، پایین آمدن قدرت دید چشم و… دچار مى‏ شوند که در نتیجه بهداشت و سلامتى جامعه تا حد زیادى در خطر مى ‏افتد.

لذا جا دارد که ضمن توجه و جایگزین کردن صنایع بهتر به جاى آن از توسعه بى‏ رویه آن جلوگیرى نموده و در تضمین سلامتى کارگران، اعم از بهداشت کارگاهها و میزان نور آنها و محدود کردن ساعات کار و تعیین سن براى کارگران جهت رفع این دو آفت ضایع کننده جامعه، اقدامات اساسى به عمل آید.

۶-  راههاى ارتباطى

خوى از سه محور با شهرهاى اطراف خود ارتباط دارد:

۱-  محور خوى به مرند.

 ۲-  محور خوى ماکو، بازرگان، ترکیه.

 ۳-  محور خوى سلماس، ارومیه.

 این محورها همه آسفالته بوده و از کیفیت خوبى برخوردارند، لکن عرض جاده‏ ها مناسب نمی باشد. دو جاده شوسه نیز وجود دارد:

 ۱-  جاده خوى به جلفا، جمهورى آذربایجان.

 ۲- جاده خوى – قطور، ترکیه، این جاده به لحاظ ارتباط آن با ترکیه، از اهمیت فوق‏ العاده ‏اى براى خوى برخوردار است. هم اکنون ارتباط خوى با بازار مشترک مرزى ایران و ترکیه از همین جاده برقرار است.

 راه آهن ترانزیتى ایران به ترکیه از فاصله بیست کیلومترى خوى عبور مى‏ کند و در ایستگاه رازى در مرز، به ترکیه مى پیوندند. این راه‏ آهن در سال ۱۳۵۰ ش احداث گردید و ایران را از طریق ترکیه به اروپا متصل مى‏ سازد. طول آن از بندر شرفخانه از طریق شمال دریاچه ارومیه تا دره قطور ۹۵ کیلومتر و از دره مزبور تا مرز ترکیه (ایستگاه رازى) ۴۵ کیلومتر است.

پل مشهور قُطُور، یکى از بزرگترین پل­ هاى خاورمیانه است که بر روى دره قطور ساخته شده است. طول این پل ۴۴۸ متر، ارتفاع آن ۱۲۷ متر، و قطر دهانه آن ۲۳۳ متر مى‏ باشد.

ارتباط هوایى خوى با ارومیه و تبریز از طریق زمینی و نیز با تهران از طریق هوایی می باشد.

قبلاً ارتباط زمینى ایران با ترکیه و اروپا و ارتباط تبریز با سلماس و ارومیه از طریق خوى برقرار مى‏ شد. طى چند سال گذشته، خوى ناخواسته در یک بن بست ارتباطى واقع شده است. ارتباط زمینى ایران با ترکیه از طریق جاده مرند ایواوغلى، ماکو، بازرگان برقرار گردید که این جاده از ۳۰ کیلومترى شرق خوى عبور مى‏ کند.

و ارتباط زمینى تبریز با سلماس و ارومیه از طریق جاده شبستر و طسوج و جاده ایجاد شده بر روى دریاچه ارومیه، برقرار گردید. و نیز راه آهن ایران و ترکیه را از مسافت بیست کیلومترى خارج خوى عبور داده ‏اند.

پیش از اسلام شعبه‏ اى از بزرگراه معروف جاده ابریشم که شرق و غرب را به هم متصل مى‏ کرد، از خوى عبور مى‏ کرد و نیز در صدر اسلام بزرگراهى که بلاد الجزیره و عربستان را به ماوراء خزر، ارس، اردبیل و مرکز آذربایجان وصل مى‏ کرد، از خوى مى‏ گذشته است.

  •  افشار. ایرج، نگاهى به آذربایجان غربى، ج ۲، ص ۹۳۴.

 

 

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دیدگاه شما