شهرستان خوی با پیشینه تاریخی طولانی، موقعیت طبیعی و جغرافیایی کم نظیر، ریشه های فرهنگی عمیق، قابلیت های اقتصادی فراوان و جمعیتی روزافزون، در حال حاضر دارای کالبدی درخور ویژگی های مهم است.
طی سالیان طولانی، مهمترین مرکز فعالیت و تجارت در سطح فرا منطقه ای بوده و با داشتن بازاری فعال و زنده و در حال رشد از شهرهای مهم شمال استان به شمار رفته و شهرهای ماکو، شوط، سیه چشمه، قره ضیاءالدین، پلدشت، سلماس و بخش های مجاور را از لحاظ خدماتی، درمانی، ورزشی و اداری پوشش می دهد.
شناخت تاریخچه
شهرستان خوی که نام باستانی پهلوی آن گواه دیرینگی تمدن در آن است، در زیر پای رشته کوههای سر به فلک کشیده اورین قرار دارد، نام این کوه هم از زبان پهلوی و منسوب به اور صورت کهنه ابر است. در سایه همین کوه است که جلگه خوی بعد از کرانه های دریای خزر پر باران ترین مناطق ایران است و به همین سبب از کهن ترین روزگاران آباد و مسکون است.
ویژگی های رشته کوههای اورین این است که همواره مرزگاه طبیعی اقوام ساکن دو سوی آن بوده و شهر خوی در کنار آن بیش از هزار سال شاهد جنگ ها و مهاجرت ها و پذیرائی کاروان ها بوده و همچون مرزبان وفاداری در برابر هجوم ها ایستاده و زخم ها خورده است.
آخرین سال های طلائی خوی در دوره کریم خان زند بود که امیران دنبلی ( احمد خان و حسین خان) در خوی امارت داشتند و شهرهای مجاور را تابع خوی کردند و آن را به صورت یکی از شهرهای مهم و معروف آن عصر در آوردند.
از یک سو با برقراری عدالت اجتماعی و تامین امنیت کاروان ها و جمع آوری مالیات از شهرهای مجاور، اقتصاد خوی را رونق بخشیدند و از دیگر سو با جلب شاعران و ادیبان و دانشمندان به این شهر و حمایت از آن ها یک کانون مهم فرهنگی به وجود آوردند.
شهر خوی بارها از آبادی و رونق و ثروت برخوردار بوده و متون تاریخی از اهمیت و اعتبار آن و رفاه مردمش حکایت ها دارند و زرخوی، دیبای خوی و گل سرخوی مضامین زیبایی در اشعار شاعران پدید آورده است.
اما با کوشش مداوم دنبلی ها و عباس میرزا در آبادانی خوی این شهر به جایی رسید که آن را عروس شهرهای ایران نامیدند و در دوره قاجاریه که هر یک از شهرها لقبی داشتند، خوی لقب دارالصفا یافت. تا عباس میرزا زنده بود حکومت خوی با او یا با دایی اش امیرخان سردار بود، بعد از آن هم یکی از پسران پادشاه وقت از تهران فرمان حکومت خوی را دریافت می کرد.
وجه تسمیه
شهرستان خوی به دلیل دارا بودن استعدادهای طبیعی یکی از سکونتگاههای ایرانیان باستان بوده است. موقعیت استقرار آن در این نقطه از ایران زمین که با مرزهای بیگانه بخصوص روم باستان نزدیکی داشته است، بطور یقین در همه ادوار تاریخی یکی از نقاط سرحدی ایران بشمار می رفته است.
مدارک تاریخی نشان می دهد که از زمانهای بسیار قدیم حتی قبل از اسلام نیز شهری بنام خوی در این دشت وجود داشته است، منتهی این شهر نیز مثل اغلب شهرهای قدیمی در کش و قوس تاریخ افتاده و زمانی در اوج ترقی و زمانی دیگر در فتور انحطاط بسر برده است در باب وجه تسمیه خوی اقوال مختلفی ذکر شده ولی آنچه به نظر صحیح می رسد استنباط آقای دکتر عباس زریاب خوئی می باشد که در مجله یغما سال ۱۳۴۵ شماره ۸ ذکر شده است.
شکل ۱: قلعه قدیمی خوی در سال ۹۴۲هجری قمری
خوی
شهرستان خوی با وسعتی بالغ بر ۵۵۴۸ کیلومتر مربع در شمال غربی ترین نقطه ایران و آذربایجان و در مرز کشور ترکیه واقع شده است. فاصله آن از تهران ۷۸۰ و از تبریز ۱۶۵ کیلومتر بوده و جاده ترانزیتی ایران- اروپا از ۳۰ کیلومتری آن عبور می کند.
شهر خوی در دشتی وسیع و محصور در بین کوههای سر به فلک کشیده واقع شده و به همین جهت نیز به ” خوی چوخورو ” مشهور گشته است. بلندترین کوه آن ” اورین داغی” ( اورین در زبان ترکی به معنی پرهیبت و باعظمت است.) با ارتفاعی بیش از ۳۶۵۰ متر چون مادری سپید قبا شهر را در آغوش کشیده و با رودخانه و چشمه های جوشانش آب حیات را در رگ های آن به جریان انداخته است.
” قوتور” و ” قودوق بوغان” از مهم ترین رودخانه های آن هستند که دشت حاصلخیز خوی به برکت پر آبی آنها سالیان سال است با طراوتی دل انگیز عاشقان زیبائی و سرسبزی را چون دلفریبی ماهرو به سوی خود می کشد.
آب و هوای آن کوهستانی است و هر ساله زمستان هایی سخت سرد و برفی، بهارانی عطرناک، تابستان هایی ملایم و گاه معطوف به گرمی و پائیز هایی رنگارنگ و هزار رنگ چهره ای چهارفصل به منطقه می بخشد. جمعیت آن نزدیک نیم میلیون نفر است که بیش از ۶۰ درصد آنها در مناطق شهری زندگی می کنند.
خوی در پهنه تاریخ
هرچند که یافته های باستان شناسی پیشینه سکونت انسان در دشت خوی را به هزار سال قبل می رسانند، اما آثار مکتوبی که در آنها نشانه هایی از منطقه یافت شود مربوط به سنگ نوشته ها و گل نوشته های سومری، آشوری و اوراتویی است.
به گمان بسیاری پژوهشگران، منطقه ” آراتتا” ی کتیبه های سومری، همان منطقه ای است که چند قرن بعد در کتیبه های آشوری با نام ” سانگی بوتو”، خوی، مرند و محال گونئی) از آن یاد شده است.
وجود آثار درخشان تمدن اورارتویی با قدمتی سه هزار ساله در جای جای این سرزمین نشانی از کهنسالی آن دارد. اما معضل بزرگ باستان شناختی کل کشور در این منطقه نیز وجود دارد.
ما آنگونه که باید و شاید از گذشته تاریخی دوره قبل از اسلام سرزمینمان شناختی نداریم.
هرچه هست بیشتر از آنکه بر مستندات متقن متکی باشد، بر فرضیات و اما و اگرها پایدار است. در دوران اسلامی این سرزمین همیشه با نام “خوی” شناخته شده و نقشی بسزا در روند حوادث تاریخی داشته است. مورخان مسلمان و نیز سیاحان و سفرای فرنگی در سفرنامه‌های خود گزارش‌های جالب و مبسوطی از اوضاع و احوال آن در ازمنه مختلف نگاشته‌اند که در نوع خود جالب توجهند. نقش تاثیرگذار در جنگ سرنوشت ساز ترکان سلجوقی با امپراتوری روم در ملازگرد، پایگاه مقاومت‌های سلطان شیردل جلال الدین خوارزمشاه در مقابل مغولان، میدان جنگ مشهور چالدران مابین قزلباشان صفوی و امپراتوری عثمانی، مرکز سوق الجیشی شاهزاده عباس میرزا در جنگ های ایران و روس در دوره قاجار، حنثی سازی نقشه استعمارگران در برافروختن فتنه ارامنه در جنگ جهانی اول و هشت سال دفاع مقدس تنها گوشه‌هایی از رشادت‌ها و دلاوری‌های فرزندان این خاک قهرمان خیز است.
مشاهیر
از مشاهیر شهیر خوی می توان این اسامی را برشمرد : آیت ا… العظمی سید ابوالقاسم خویی (ره) مرجع بزرگوار شیعه در نجف، علامه شیخ شهاب الدین محمد خویی قاضی القضاۀ شام و از فضلای قرن هفتم هجری، مومن محمد خویی از اولین نقاشان دوره اسلامی، امیر احمدخان دونبلی حکمران مقتدر آذربایجان در سالهای بعد از مرگ نادرشاه، میرزا جلیل محمدقلی‌زاده ناشر و مدیر روزنامه معروف ملانصرالدین- اولین روزنامه فکاهی شرق که بیشترین تاثیرها را در روند حوادث مشروطیت داشت، اخی اَورن از بنیانگذاران و پیشروان مکتب “اخی‌لیک” در امپراتوری عثمانی، حیران خانم دونبلی شاعره نام آور آذربایجانی، دکتر عباس زریاب خویی پژوهشگر و رئیس سابق کتابخانه ملی ایران و…
فرهنگ و زبان
مردم خوی به زبان ترکی و به شیوه آذربایجانی آن تکلم می کنند. مسلمان و شیعه مذهبند. فرهنگ و آداب و رسوم آنان تلفیقی از آیین‌های پیش اسلامی و اسلامی است. محرم و صفر در این دیار همانقدر قدر و منزلت دارد که ایل بایرامی (عید نوروز) و چهارشنبه سوری؛ چیلله گئجه‌سی (شب یلدا) در طولانی ترین شب سال همانقدر عزیز است که اعیاد فطر و قربان و غدیرخم. آشیق‌ها (و یا همان اوزان‌های قدیمی) سمبل فرهنگ اصیل آذربایجانی، هنوز نیز در زندگی مردم حضوری چشمگیر دارند
و هر چند که بسیاری آداب و رسوم ملی در اثر زندگی مدرنیزه امروزی به ورطه فراموشی سپرده شده‌اند ولی باز گاه گاهی در گوشه و کنار خصوصا در روستاها دیده می شوند. کوسا، سایاچی، آیین برداشت گندم (تاخیل)، عروسی‌های پر دبدبه و مفصل، نامگذاری فرزندان (آد قویما)، ختنه پسران (سوننت)، طلب باران، روز قوچ، رسم ننه تپه، رسم خیدیر نبی (خضر نبی) و… نمونه‌هایی مانند این، آیین‌های در حال فراموشی هستند.
آثار تاریخی- باستانی و جاذبه های طبیعی
آثار باستانی نشانه‌های قدمت یک سرزمین‌اند. خوی نیز اگرچه زلزله‌های سهمگین در طول تاریخ بسیاری از آثارش را از بین برده، ولی باز آنقدر اثر باستانی دارد که هر بیننده‌ای با دیدن آنها پی به دیرینگی‌اش ببرد :
برج شمس تبریزی : مدفن عارف شوریده حال و مراد مولای قونیه ـ دوره سلجوقی یا صفوی، پل خاتون (خاتین کؤرپوسو) ـ دوره حکومت دونبلیان، دروازه سنگی(قالا قاپیسی) ـ دوره ایلخانی، عمارت حکومتی ـ دوره قاجاریه
بازار سرپوشیده : که یکی از زیباترین و هندسی ترین بازارهای کشور محسوب می شود و با کاروانسراها و میدان های متعدد یادآور روزهای پررونق اقتصادی به هنگام عبور جاده ابریشم (ایپک یولو) از خوی است و سبک‌های معماری صفوی، دونبلی و قاجاری در آن دیده می‌شود.
خانه کبیری‌ها ـ دوره صفوی یا دونبلی، حمام محمدبیگ ـ دوره دونبلی، دبیرستان خسروی ـ دوره پهلوی، کنسولخانه روسیه، مساجد قدیمی مطلب‌خان، ملاحسن، شاه (سیدالشهداء)، حاجی بابا و خان ـ دوره قاجاری، کلیساهای سورپ سرکیس و ماهلازان، امامزاده سید بهلول از نوادگان امام علی النقی، مقبره آقا میر یعقوب، پل هوایی بزرگ قوتور در محور مواصلاتی راه آهن آسیاـ اروپا، قلعه کوراوغلو پهلوان حماسی آذربایجانیان و چنلی بئل (کمره مه‌آلود) مشهورش در کوهی نزدیک پل هوایی قوتور، قلعه باسدام (بسطام) در بخش چایپاره ـ دوره اورارتویی و دهها اثر کوچک و بزرگ دیگر.
بارش متوسط سالیانه ۴۰۰-۳۰۰ میلی متری و وجود کوهستان‌های برف گیر در چهار طرف شهر مناظر طبیعی زیبا و بکری را در دل این منطقه از کشور به وجود آورده است. خصوصا اواخر بهار و اوایل تابستان بهترین روزهای گردش و انتفاع از این موهبات الهی هستند. دره‌های سرسبز، کوهسارهای پرگل و حیات وحش نادر می‌توانند نویدبخش لحظاتی آرام و لذت بخش به مردمان گریخته از دام ماشین و دود و سر و صدا باشند.
تفرجگاه پره، جهنم دره، قولو دره‌سی، حاجی بیگ یایلاغی، قره دره، مامیش‌خان، قیریس، دامنه‌های کوه اورین و دهها چشمه جوشان از دل زمین تنها تعدادی از مکان‌های طبیعی و دیدنی این شهرستان هستند.
بازار تاریخی خوی
موقعیت : مابین خیابان طالقانی و امام بازار قدیمی شهرستان خوی در ضلع شرقی شهر حد فاصل خیابان های انقلاب ، طالقانی و کوچه و باغ خانه قرار گرفته است . بازار قدیمی خوی مربوط به زمان صفویه به بعد می باشد ، اما شالوده اصلی بازار خوی به زمان زندیه و قاجار می رسد . چون پادشاهان صفویه بخاطر نزدیکی به مرز عثمانی و کنترل ایلات و عشایر مرزنشین توجه زیادی به این شهر نموده اند و گاهی از آن بعنوان پایتخت تابستانی استفاده می نموده اند .
در زمان حکومت زندیه و قاجار نیز بخش های مختلفی به بازار خوی افزوده شد . در حال حاضر این بازار از چند راسته بازار سرپوشیده و سراها و چهارسوقها تشکیل شده است . مصالح بکار رفته در ساختمان بازار خوی عموماً از آجر با ملات گچ و خاک منظور شده و تمام کار توام با سادگی و در بعضی قسمت ها با نمای سنگی در چهار سوقها روبرو می شویم.
همچنین در قسمت پی نیز از سنگ استفاده شده است . این بازار شامل مجموعه آثار مختلفی از جمله سرای میرهاشم ، سرای خان ، مسجد حاجی بابا ، دروازه سنگی و … است . این بازار بعلت حوادث طبیعی مثل زلزله صدمات زیادی دیده است . چنانچه در حال حاضر بازار خوی از زمان زندیه به بعد مخصوصاً بیشتر قسمتهای آن بدستور عباس میرزای قاجار ساخته شده و آثار اهک روی گرمابه محمد بیگ یادآور تزئینات گرمابه وکیل در شیراز می باشد .
بازار خوی که بازمانده بازار وسیع و بزرگ قدیمی خوی است در ضلع شرقی شهر و به موازات خیابان طالقانی و انقلاب قرار گرفته است . این بازار و همچنین دروازه سنگی ، بقایای به جا مانده دیوار حصار شهرقدیم خوی و خندق پشت آن مجموعه کاملی از سبک شهرسازی دوره اسلامی را نشان می دهد.
شهر و بازار خوی در کتب و متون قدیمی ، از سوی نویسندگان معتبری چون ابن حوقل ( ۳۴۶ هجری قمری ) مورد اشارات گوناگون قرار گرفته است . از این رو به نظر می رسد ، بازار قدیمی خوی پیش از قرن چهارم ساخته و پایه گذاری شده است . وجود آثاری از دوره صفویه ، زندیه و قاجاریه در پیرامون آن موید مرمت و بازسازی و گسترش بازار در دوره های مذکور می باشد.
به خوی سفر کنیم
برای سفر به خوی می‌توانید یکی از سه راه زمینی، ریلی و هوایی را برگزینید. از طریق زمینی تنها ۱۶۵ کیلومتر از تبریز به طرف غرب و یا ۱۳۵ کیلومتر از اورمیه به طرف شمال حرکت خواهید کرد. از طریق ریلی نیز کافیست سوار قطار تهران ـ قره تپه شوید تا در ۲۵ کیلومتری شهر در ایستگاه قره تپه پیاده شوید و باقیمانده راه را با سواری یا اتوبوس طی نمایید. و اگر مشتاق مسافرت هوایی هستید هر هفته روزهای یکشنبه و چهارشنبه پروازهای تهران‌ـ خوی و بالعکس به فرودگاه خوی دایر است. مهمانسرای زیبای شهر در کنار پارک “گلستان باغی” نیز مکان مناسبی برای استراحتتان خواهد بود.
سوغاتی‌های خوی
اگر به خوی سفر کنید و به ویژه این سفر در اواسط تابستان باشد، به محض ورود به دشت خوی چشمانتان بیشتر از آنکه متوجه سبزی دشت باشد، معطوف رنگ زردی خواهد شد که همه پهنه دشت وسیع “خوی چوخورو” را فرا گرفته است.
آری اینها گل‌های زیبای آفتابگردان هستند. خوی مرکز اصلی تولید تخمه آفتابگردان و کدو در کشور است. بیشتر زمین های حاصلخیز آن به کشت این دو محصول پرمصرف اختصاص یافته اند. تخمه جزء لاینفک زندگی ایرانیان است.
دید و بازدیدهای عید، مسابقات داغ ورزشی، گلگشت های خارج از شهر، گردش در پارک ها، اوقات بیکاری و همه و همه با تخمه‌های بو داده شور خوی شیرین‌تر و دل انگیزتر می شوند. نقشی که تخمه در آرامش بخشیدن به اعصاب و روان دارد به همراه سایر مسایل فرهنگی و اقتصادی، مهمترین عاملی است که ایرانیان را به مصرف تخمه سوق می‌دهد.
تخمه خوی را می توان از بازار اختصاصی آن در این شهر ابتیاع نمود. بازاری بزرگ با نام “توخوم میدانی” که نبض اقتصادی شهر و منطقه به شمار می‌رود و به عبارتی بورس تخمه کل کشور است. هر مسافری که به خوی سفر می کند می تواند آجیل مورد نیاز خود را از این میدان به قیمتی مناسب تهیه کند.
علاوه بر تخمه، عسل خوی نیز معروفیت خاصی دارد و تولید بیش از ده درصد عسل کشور در این شهرستان صورت می‌گیرد. گل سرخ محمدی این شهر نیز در منطقه آذربایجان طرفداران بسیار دارد و مردم از آن در تهیه گلاب و گل قند بهره می برند.
فرش‌ها و قالیچه‌های ریزبافت خوی از بهترین نمونه‌های فرش های صادراتی کشور هستند که می توانند سوغاتی های گرانقدری برای دوستان و آشنایان باشند.
گردآورنده: حسین فتحی
